نیاز و نیازمند
• بخشی از دعای 12
ای حاجتمندان! بدانید كه برای حوائجتان جز در خانه
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه از خداوند متعال مى خواهد پس از آن كه تقوا را به ما عنايت فرمودى ، مرحمتى فرما كه به سرعت حركت كنيم و در مقام و مرتبه ى خاصى متوقف نشويم ؛ يعنى هرگز به صفت پست عجب و خودپسندى مبتلا نگرديم ، بلكه پيوسته در حال تكامل باشيم ، زيرا در نظام اين جهان ، موجودى كه درجا بزند و متوقف باشد ، نداريم . بنابراين ، انسان - كه اكمل موجودات است - نيز نبايد چنين باشد . از اين رو ، فرمود : حال كه شيطان تا بى نهايت منفى به سوى اسفل السافلين حركت مى كند ، تو نيز مدد فرما تا ما درست در نقطه ى مخالف او ، به سوى تقوا و عليين بشتابيم . در واقع ، دورى از شيطان ، صعود به مراتب عالى كمال است و به هر مقدار كه از او فاصله بگيريم و از او فرار كنيم ، خود به خود به مقامات برتر صعود مى كنيم و هر چه از دعوت او سرباز زنيم و او را در وسوسه هايش ناكام بگذاريم ، همين عدم پيروى و كناره جويى از وى ما را بيشتر به وادى ايمن ره مى نمايد و همين منش ، سرانجام سكونت در وادى قرب را در پى خواهد داشت .
حكمت خداوند در عداوت شيطان با انسان
توجه به اين نكته ى ظريف نيز خالى از لطف نيست كه دشمنى هاى شيطان - در صورت هوشيارى ما - خود سبب خير است ، چرا كه مبارزه با او ، سكوى پرش ما به سوى حريم كبريايى حضرت حق مى گردد و اين از حكمت هاى عالى دستگاه خلقت است كه عدو را سبب خير مى كند . اميد است كه در مباحث بعد در اين زمينه مفصل تر سخن بگوييم كه كه در اين باب نكته هاى نغز فراوانى وجود دارد كه غالب آنها از اسرار دستگاه آفرينش است .
اللهم لا تجعل له فى قلوبنا مدخلا و لا توطنن له فيما لدينا منزلا ؛
خداوندا ! دريچه اى براى ورود شيطان به قلب هاى ما قرار مده و منزل گاهى برايش در آن چه نزد ما است ، مگستر .
مفهوم قلب
قلب آدمى ، مركزى است كه همه چيز انسان به آن وابسته است و قيمت هر كس به اندازه ى انديشه و مركز احساس و قواى او است ، زيرا منظور از قلب در اين جا ، همان عضو صنوبرى شكل واقع در طرف چپ قفسه ى سينه نيست ، بلكه مقصود مرتبه ى روح انسانى است كه به نام هاى مختلف موسوم است ؛ مانند : عقل ، نفس و قلب كه هر يك را وجه تسميه اى است ؛ مثلا اگر به روح انسان قلب گفته مى شود ، از آن نظر است كه مركز احساس ها و تصميم گيرى ها و پذيرش و استقرار ايمان و عواطف است و در اين مرتبه است كه پديده هاى نفسانى ؛ نظير : خوف ، شجاعت ، غضب ، محبت ، تولى ، تبرى و عشق صورت مى پذيرد و بايد به خدا پناه ببريم از اين كه قلب مدخل و مركز شيطان گردد ، زيرا در اين صورت تمامى تصميم گيرى هاى انسان غلط و همه ى احساس هاى او نا به جا شكل خواهد گرفت و فرد هرگز از ايمانى استوار - كه ضامن سعادت او باشد - برخوردار نخواهد بود .
عظمت و وسعت سراچه ى دل در تصور هر كسى نمى گنجد ، چه دل ، جهانى بالقوه است كه خداى منان در نهاد هر انسانى قرار داده است ؛ از اين رو ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :
و لو لا تمريج فى قلوبكم و تزيدكم فى الحديث ، لسمعتم ما أسمع ؛
اگر دل هاى شما را خيالات بسيار اشغال نكرده بود و پرگويى هاى شما نبود ، قطعا آن چه را كه من مى شنوم ، شما هم مى شنيديد .
نيز در روايت آمده است :
قلب المؤمن حرم الله ، فلا تسكن حرم الله ؛
قلب مؤمن حرم خدا است ، پس غير خدا را در آن جاى مده .
در كلمات اديبان و عارفان نيز مسئله ى دل و قلب ، داستان شنيدنى و بسيار ظريفى دارد . خواجه حافظ مى گويد :
سال ها دل طلب جام جم از ما مى كرد
آن چه خود داشت ز بيگانه تمنا مى كرد
گوهرى كز صدف كون و مكان بيرون بود
طلب از گمشدگان لب دريا مى كرد
گفتم اين جام جهان بين به تو كى داد حكيم ؟
گفت آن گاه كه اين گنبد مينا مى كرد
قرآن كريم ، قلب را مايه ى همه چيز دانسته است . اگر چه بحث قرآنى قلب ، حديثى مفصل و دقيق و قابل تأمل را مى طلبد ، ليكن اشاره به اين نكته مناسب است كه قرآن كريم فهم و درايت بسيارى از حقايق ايمانى را متوقف بر بهره مندى فرد از «قلب» مى داند ؛ چنان چه مى فرمايد : (ان فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب ؛ اين براى كسى كه داراى قلب باشد ، مايه ى تذكر و پند است.) انسانى كه داراى قلب است توان فهم و ادراك و عمل دارد و اين قلب همان درجه اى از وجود است كه نصيب هر كس نمى شود .
آنان كه به تعبير قرآن كريم : (لهم قلوب لا يفقهون بها) عاقبت كارشان به آن جا مى رسد كه خداوند سبحان آنان را پست تر از حيوانات معرفى نموده و مى فرمايد : (أولئك كالأنعام بل هم أضل).
اللهم و ما سول لنا من باطل فعرفناه ، و اذا عرفتناه فقناه ، و بصرنا ما نكايده به ، و ألهمنا ما نعده له ، و أيقظنا عن سنة الغفلة بالركون اليه ، و أحسن بتوفيقك عوننا عليه ؛
خداوندا ! و ما را از آن چه مى آرايد و خوشايند جلوه مى دهد ، آگاه ساز و پس از شناسايى ، ما را از آن نگاه دار و به ما بصيرت چگونگى مقابله ى با او را عطا فرما و ابزارهاى لازم براى نبرد با او را در خاطر ما منقوش ساز و ما را از خواب غفلتى - كه بستر تمايل به او را فراهم مى كند - بيدار كن و با حسن توفيقت ما را در رويارويى با او مدد رسان.
.........................
