و مِيكائيلُ ذوُ الْجاهِ عِنْدَكَ، و الْمَكانِ الرَّفيعِ من طاعِتِكَ و جِبْرِيلُ الْاَمِينُ عَلى وَحْيِكَ، الْمُطاعُ فى اَهْلِ سَمَواتِكَ، الْمَكِينُ لَدَيْكَ، الْمُقَرَبُّ عِندَكَ. ميكائيل فرشته اى كه در بارگاه تو آبرومند است و در اطاعت تو منزلتى والا دارد؛ و جبرئيل كه امين وحى توست، همو كه پيشواى آسمانيان، فرشته بلند مرتبه و مقرب درگاهِ توست.
امام (ع) در اين فراز از نيايش خود، از دو فرشته بزرگى كه مانند اسرافيل از «عِبادِ مُكْرَم»اند، ياد كرده است. از ميكائل و جبريل؛ دو فرشته اى كه خداوند دشمنى و ستيز با آن دو را همچون دشمنى و ستيز با ديگر فرشتگان در رديف دشمنى و ستيز با خود دانسته است:
من كَانَ عَدُوًّا للَّهِِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ.(بقره، آيه 98.) آنكه دشمن خداوند و فرشتگان او و فرستادگان وى و جبريل و ميكائيل باشد، [كافر است] و بى گمان خداوند دشمن كافران است.
امّا ميكائيل، فرشته اى كه مأمور روزى ها و خوراك هاست. گفته اند: كار خاص و اصلى او دادن روزى به سبب تغذيه است و نيز رشد دادن جسم به اندازه لايق و ميزانى مشخص؛ و او را با حفظ و نگهدارى ارتباط هست و اگر او نبود نشو و نما در بدن ها صورت نمى گرفت و براى ارواح تطوّر در اطوار ملكوت حاصل نمى شد و براى خلقت [جسمانى] ارزاق حسى پديد نمى آمد و فطرت را علوم فراوان نصيب نمى گشت.(علم اليقين فى اصول الدين، ج 1، ص 415.) امام سجاد (ع) با دو ويژگى ممتاز از اين فرشته بزرگ و مشهور كه در قرآن مجيد نيز از او ياد شده است، تجليل كرده است: 1- آبرومند در نزد خداوند «ذوُ الْجاهِ عِندَكَ»؛ يعنى مقبول در پيشگاه خداوند است. 2- جايگاهى بلند در اطاعت و فرمانبردارى از خداوند دارد؛ يعنى از فرشتگانى است كه در عرصه بندگى در رديف پيشتازان و مقربان درگاه الهى است؛ از آن فرشتگانى كه خداوند درباره آنان فرمود:
لَن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْداً للَّهِِ وَلاَ الْمَلاَئِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ؛(نساء، آيه 172.) مسيح از اين كه بنده خداوند باشد هرگز سرباز نمى زند و فرشتگان مقرَّب نيز.
و امّا جبرئيل فرشته وحى كه مأموريّت ويژه ذاتى و اصيل او وحى و تعليم و رساندن سخن خداى سبحان به بندگان اوست و كارهاى ديگرى كه از او سر مى زَنَد بالعرض است. جبرئيل با قوّه نُطقيه و درّاكه ارتباط دارد و اگر او نبود هيچ كس معنايى از معانى را با بيان و گفتار استفاده نمى توانست كرد و قلب كسى الهام حق و اِلقاء آن را در سويداى دل نمى پذيرفت. امام (ع) از چهار ويژگى اين فرشته بزرگ ياد كرده است: 1- اَلْاَمينُ عَلى وَحْيِكَ 2- المطاعُ فى اَهلِ سمواتِكَ 3- المكينُ لَدَيْكَ 4- المُقَرَّبُ عِنْدَكَ.
اَلْاَمينُ عَلى وَحْيِكَ، اين كه امام (ع) او را امين وحى دانسته است، از آن روست كه خداوند او را امين رسالت خويش شمرده و پيامبران نيز او را بر آنچه به سوى ايشان فرود آورده است امين دانسته اند و اين همان گفتار خداوند است كه فرمود.
نَزَلَ به الرُّوحُ الْأَمِينُ. عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ من الْمُنذِرِينَ.(شعراء، آيه 194 - 193.) روح الامين آن (قرآن) را فرود آورده بر دلت تا از بيم دهندگان باشى.
امين است. يعنى آنچه از علم و قدرت از مبدأ و صقع ربوبى به وى مى رسد، به ديگر حقايق؛ عالم انوار و نفوس و مواد در حد ظروفِ استعدادها و قابليت ها مى رساند و از راز داران و كليد داران غيب است. المُطاعُ فى اَهْلِ سَمواتِكَ، ديگر فرشتگان و قواى قاهر عالمِ انوار برتر است، همه فرمانبردار او هستند و از اراده و فرمان وى تجاوز نمى كنند. اَلْمَكِينُ لَدَيْكَ، جايگاه والايى در پيشگاه خدا دارد. از همين رو، علم و قدرت و وحى از پرتو عرشِ علم و قدرت خداوند به وى مى رسد و او به نفوس مستعد و آماده مى رساند. الْمُقَرَّبُ عِنْدَكَ، او نيز همچون ميكائيل از فرشتگان مقرَّب خداست. جايگاه و منزلت او را نزد خداوند، همين بس كه خطاب به زنان فرمود: اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه كنيد، [بسى شايسته است]؛ چراكه به راستى دل تان برگشته است؛ يعنى دل تان از فرمانبردارى خدا و رسول برگشته است و اگر از هم در برابر پيامبر پشتيبانى كنيد بى گمان خداوند و جبرئيل و آن مؤمن شايسته (على (ع))، يار اويند و فرشتگان هم پس از آن پشتيبان وى اند «فَإِنَّ اللَّهَ هو مَوْلاَهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلاَئِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ».(تحريم، آيه 4، اين آيه درباره توصيه خداوند به دو همسر خطاكار پيامبر (ص) (حفصه و عايشه)، به توبه و دست برداشتن از خطاكارى است.) اين ها كه ياد شد، ويژگى هايى هستند كه قرآن كريم نيز به اجمال آورده است:
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ. ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ. مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ.(تكوير، آيه 21 - 19.) اين قرآن گفتار فرستاده اى بزرگوار - جبرئيل (ع) است؛ نيرومندى كه نزد خداوند عرش گرامى و داراى مكانت و منزلت است؛ در آنجا - در ميان فرشتگان - فرمانروا و [در پيشگاه خدا] امين است.
اين اوصاف ششگانه كه در قرآن آمده است در اوصاف چهارگانه اى كه امام (ع) براى جبرئيل - آن جوهر قدرت و كمال و خورشيد علم - برشمرده است، براى تحكيم مقام وحى و بيان كمال و قدرت فاعلى فرستنده آن است؛ يعنى هيچ گونه نقص و اختلال و كم و بيش شدن در افاضه علم و وحى از ناحيه مبدأ يا مبادى فاعلى نيست. آن مبدأ وحى چون رسول است، هرچه در مى يابد به صورت مختلف الهام و وحى و در نهايت قدرت و كمال استعداد به صورت گفتار و كلمات مقرّر به دريابندگان آن مى رساند. چون كريم است، از رساندن فيض علم دريغ نمى ورزد، و چون داراى نيرويى بس عظيم و شديد و فشرده است، پرتو علم و وحى را از حجاب ها و طبقات فرودين مى گذراند و هيچ قدرتى نمى تواند مانع نفوذ آن شود يا مسيرش را منحرف كند. و چون در پيشگاه خداوند عرش جايگاه بس بلندى دارد، از آن مقام برترِ وجود و كمال، بى هيچ واسطه، علم و قدرت و اسرار و رمزهاى ربوبى را درمى يابد. و چون مطاع است، همه قوا و قدرت هاى مادون، فرمان و اراده او را اجرا مى كند. و چون امين است، به هر مستعد و حق دارى، حق او را مى رساند. اين اوصاف و ويژگى ها - چه در قرآن و چه در سخن امام (ع) - بيانگر آن است كه موجود هر چه بسيطتر و برتر از تركيب و مجرّدتر باشد، نيرومندتر و سازنده تر است. براى همين خداى تعالى جبرئيل را گاهى «رُوُحُ الْاَمين»(شعرا، آيه 193.) و گاهى «رُوحُ الْقُدُس»(نحل، آيه 102.) و گاهى نيز «شَدِيدُ الْقُوى»(نجم، آيه 5.) ناميده است.
..........................
