کلام امامان معصوم، پس از قرآن کریم، از مهمترین منابع در تبیین معارف دینی هستند که با تجزیه و تحلیل کلام این بزرگواران میتوان به دیدگاهها و مبانی نظری کلام شان دست یافت. در این میان، کتاب صحیفه سّجادیه که شامل دعاهای امام سّجاد است، از محتوا و مضامین دقیق اخلاقی، تربیتی و اعتقادی برخوردار است. دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه با عناوین دعا به هنگام فرارسیدن ماه رمضان و دعای وداع با ماه رمضان، مشتمل بر نکات اخلاقی و تربیتی نسبتاً جامعی است که تحلیل آنها بیانگر ژرفای معارف امام چهارم در خصوص دعا در ماه رمضان است. در این مقاله تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوا و تکنیک تحلیل مضمون، مضامین موجود در این دعاها بررسی شده و در نهایت، ساختار این دو دعا ترسیم شود. در پرتو بررسی صورت گرفته، نتایج تحلیل نشان داد محتوای این دو دعا مشتمل بر موضوعات شناخت فضائل ماه رمضان، تحمید الهی، درخواست بخشش، الهام شکر از سوی خداوند، انفاق در راه خدا، درخواست توفیق اعمال صالح و صلوات است. امام سجاد در این دو دعا، نمونه عالی از ادب نیایش در ماه رمضان را به تصویر کشیده است که این امر عاملی برای صیقل جان و آرامش روح و رابطه بین انسان و خالق هستی است.

١- بیان مسئله

مطالعۀ نظام مند متون حدیثی بر جای مانده از ائمۀ اطهار، بیانگر آن است که این متون را از جنبه های مختلف آموزشی، فرهنگی، تربیتی، اعتقادی و سیاسی می توان بررسی کرد و الگوهای متعددی از آنها استخراج کرد. صحیفه سجادیه مشهور به اخت القرآن و زبور آل محمد به عنوان یکی از متون حدیثی برجای مانده از امام سجاد است که مشتمل بر ٥۴ دعاست. در این میان دعاهای ۴۴ و ۴٥، مشتمل بر دعاهای ویژه ماه مبارک رمضان است. ماه رمضان بهترین فرصت برای ایجاد ارتباط معنوی با خداوند متعال است، از جمله مهمترین فرائضی که در ماه رمضان قرار داده شده است، دعا و مناجات است دعای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه از جمله ادعیه وارد شده در خصوص ماه رمضان است. دعای ۴۴، دعای ورود به ماه مبارک رمضان و مشتمل بر ١٩ فراز است. دعای ۴٥ تحت عنوان دعای وداع با ماه مبارک رمضان که شامل ٥٦ فراز می باشد. امام سجاد در این دو دعا تنها به مسائل اعتقادی نپرداخته اند بلکه ادب درخواست در ماه رمضان را نیز تعلیم داده است. از این رو، این دعاها به عنوان یک مجموعه از درخواست های ویژه درباره ماه رمضان بیان شده است لذا شناخت هر چه عمیق تر و دقیق تر این دعاها میتوان از جهات مختلف اعتقادی، اخلاقی و عبادی حائز اهمیت باشد. هر چند دعاهای صحیفه سجادیه توسط علما و اندیشمندان ترجمه شرح داده شده است؛ اما تاکنون بررسی دقیق و نظام مند بر روی این دو دعا انجام نشده است.

به طور کلی امروزه با پیدایش مطالعات میانرشته ای در حوزه قرآن و حدیث، بایسته است که متون روایی همچون ادعیه با روش های جدید میانرشته ای مورد بازخوانی و بررسی قرار گیرد. از این رو، در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا، به عنوان یکی از مهمترین روش های میانرشته ای جهت استخراج و کشف مضامین اصلی متون و ارائه الگوی نظام مند آنها، به تحلیل و بررسی دعای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه پرداخته شده تا با تحلیل های کمّی و کیفی به استخراج چارچوب نظری امام سجاد در دعاهای ماه رمضان دست یافته شود و به این سؤال پاسخ داده میشود که ساختار اخلاق عبادی دعا در ماه رمضان مطابق دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه چگونه ترسیم شده است؟

«تحلیل محتوا» تکنیک پژوهشی برای استنباط های شخصی بر حسب شناسایی نظام مند و عینی ویژگیهای خاص در یک متن است. این تعریف خصیصه استنباطی کدگذاری واحدهای نوشتاری بر حسب مقولات مفهومی (تحلیل کیفی) را به رسمیت شناخته و این استنباطها را جان کلام تحلیل محتوا میداند(کریپندورف، ١٣۷٨ش: ٢٨). باردن در کتاب تحلیل محتوا مینویسد:

«تحلیل محتوا در حقیقت فنّ پژوهشی عینی، اصولی و کمّی به منظور تفسیر و تحلیل محتواست. تفکّر بنیادی این روش عبارت است از قرار دادن اجزای یک متن (کلمات، جملات، پاراگراف ها و مانند آن بر حسب واحدهایی که انتخاب میشوند) در مقولاتی که از پیش تعیین شدهاند» (باردن، ١٣۷٥ش: ٢٩).

در حقیقت، تحلیل محتوا روشی است برای جمع آوری اطلاعات دربارٔە واقعیت اجتماعی که در آن از مشخصه های یک متن ثبت شده (بارز)، در خصوص مشخصه های مضمونی ثبت نشده(غیر بارز) نتیجه گیری میشود(اتسلندر، ١٣۷١: ٦٨).

در حقیقت، تحلیل محتوا فرایند نظام مند شناسایی، طبقه بندی، تبیین، تفسیر، استنباط و استخراج پیام ها و نمادها، آثار و مفاهیم پیدا و پنهان در متون نوشتاری، رسانه ها و سایر مجموعه های مورد بررسی، براساس روش های پژوهش کمّی و کیفی است. در این روش به دلیل توجه به عناصر فیزیکی و نیز پیام های مستتر در متن از دو رویکرد سطحی و عمقی استفاده میشود. (ر.ک: هومن، ١٣٩٣: ٨۰؛ جانیپور، 139۰: 83)

با توجه به فنون مختلف روش تحلیل محتوا، ضروری است که متناسب با هدف پژوهش، فن مدّ نظر تحلیل را برگزید. بهترین روش تحلیل محتوا دربارٔە متون دینی، تحلیل محتوای مضمونی است که در این پژوهش با شمارش واژگان کلیدی موجود در دعاها، کشف مضامین اصلی و فرعی آنها به مقوله بندی مضامین مشترک و سازماندهی مفاهیم موجود در دو دعا پرداخته میشود.

هر چند تاکنون تلاش هایی برای خوانش های مختلف از دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه توسط محققان مختلف با رویکرد توصیفی صورت پذیرفته است، کتاب «بال در بال ملائک (گلشنی در متن دعای چهل و چهارم صحیفه سّجادّیه)» از مجتبی رضوانی که تنها به ترجمه متن دعای ۴۴ پرداخته است. مقاله «روابط بینامتنی دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه (دعا در آغاز ماه رمضان) با قرآن کریم» از بی بی سادات رضی بهابادی و همکاران. این پژوهش با روش توصیفی -تحلیلی به دنبال کشف افق معنایی جدید از این دعا است و روابط بینامتنی با سه گونه ساختاری و مضمونی و واژگانی را در این دعا پیگیری کرده است.

با توّجه به پیشینه فوق، دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه تاکنون براساس روش تحلیل محتوا و کشف ساختار نظام مند آنها ارائه نشده است. این پژوهش، دعاهای ماه رمضان صحیفه سجادیه را به مثابه یکی از موضوعات تربیت عبادی برای نیل به عبودیت خداوند متعال در این ماه، مورد توجه قرار داده است و در پی پاسخگویی به این پرسش اصلی خواهد بود که برآیند الگوی اخلاق عبادی از تحلیل محتوای دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه چیست؟

٢- تحلیل محتوای دعاهای ٤٤ و ٤٥ صحیفه سجّادّیه

تحلیل روش تحلیل محتوا به عنوان یک روش میانرشته ای در بررسی متون دینی، دارای مؤلفه هایی است که یکی از این مؤلفه ها، تحلیل کمّی است که با ترسیم دقیق نمودار و بررسی آماری آن، پیام های آشکار و نهان در متون رصد شده و میتوان به تحلیل کیفی و توصیفی رهنمون شد. تکنیک استفاده شده در این پژوهش برای تحلیل محتوای دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه، تکنیک تحلیل محتوای مضمونی و براساس واحد جملات و به صورت کمّی و کیفی بوده و مضامین، مفاهیم و جهت گیری عبارات براین اساس استخراج و در جدول تحلیل محتوا تنظیم شده است. گفتنی است متن دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه بر اساس ترجمه استاد حسین انصاریان استخراج شده است و در قسمت کدگذاری از حرف «S» به عنوان مضامین استخراج شده از این دو دعا استفاده شده است. با توجه به حجم محدود مقاله، جدول این دو دعا در پایاننامه به طور مفصل ذکر شده است (جهت مطالعه بیشتر ر.ک: خزائلی، ١۴۰۰ش: تمام اثر) و در این بخش تنها فراوانی مضامین اصلی و واژگان کلیدی این دو دعا ذکر شده است:

منظور از موضوعات اصلی، عناوین کلیدی و کلی میباشند که عبارات مختلف دعا به دنبال بیان شرحی در رابطه با آن عنوان هستند. این موضوعات کلی بوده و چارچوب اصلی متن را تشکیل میدهند.

همانطور که مشاهده میشود، موضوعات شناخت فضائل ماه رمضان، تحمید الهی، درخواست توفیق اعمال صالح، درخواست بخشش، الهام شکر از سوی خداوند متعال، توبه و توبه نصوح، انفاق در راه خداوند و صلوات از جمله مواردی هستند که به دفعات در این دو دعا بیان شدهاند. سنجش فراوانی این موضوعات بیانگر این مطلب است که موارد فوق در اندیشه امام سجاد از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار بوده و در حقیقت از دغدغه های ایشان در ماه رمضان تبیین اخلاق عبادی دعا برای مخاطبان بوده است. امام سجاد ابتدا و در ورود به ماه مبارک رمضان (دعای ۴۴) از خداوند متعال توفیق بندگی و انجام اعمال صالح را با صلوات بر محمد و آل او درخواست کرده است و سپس در این دو دعا مضامینی چون شناخت فضائل ماه رمضان، درخواست بخشش، تحمید الهی، الهام شکر از سوی خداوند و توبه نصوح را درخواست کرده است و به نوعی به بندگان نحوه مناجات با خداوند را در ماه رمضان تعلیم و تربیت داده است که این امر بیانگر تربیت عبادی ماه رمضان توسط حضرت است که در قالب دعا آن را آموزش داده است. امام سجاد در دعای ۴٥، دعا را مهمترین مصداق عبادت معرفی کرده است:

«وَ قُلْتَ اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ فَسَمَّیتَ دُعَاءَک عِبَادَةً وَ تَرْکهُ اسْتِکبَاراً وَ تَوَعَّدْتَ عَلَی تَرْکهِ دُخُولَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»؛ «و گفتی: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. آنانکه از عبادت من، [یعنی دعا] تکبّر می کنند، به زودی خوار و ذلیل وارد دوزخ میشوند». دعا و خواندن خود را عبادت و ترکش را سرکشی نامیدی؛ و بر ترک دعا به ورود در دوزخ با ذّلت و خواری تهدید کردی».

زیرا عبادت خدا ارائه و نشان دادن مملوکیت خود به پروردگار است و از این رو با استکبار جمع نمی شود(جوادی آملی، ١٣٨٨ش: ج١، ۴١٥) از این رو، کسانی که مستکبرانه از دعا و نیایش سر بازمی زنند مذمت و به دخول در دوزخ تهدید شده اند.

٣- تحلیل محتوای کیفی دعاهای ٤٤ و ٤٥ صحیفه سجادیه

در این مرحله که خلاصه ای از یافته ها و ایده های کلّ فرایند پژوهش است، محقق به تجزیه و تحلیل ذهنی بیشتر میپردازد. بدین ترتیب، پس از ترسیم جداول و بررسی آماری موضوعات اصلی و کلیدواژگان در دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه، در ادامه برای روشن شدن بحث به تحلیل کیفی و توصیفی براساس فراوانی مضامین اصلی پرداخته میشود. از آنجا که فراوانی موضوعات دعای ۴٥ با فراوانی دعای ۴۴ همپوشانی دارد، لذا تحلیل کیفی آنها مشترک با هم انجام میشود.

٣-١- شناخت فضائل ماه رمضان

یکی از مهمترین جلوه های اخلاق عبودیت در ماه رمضان، شناخت فضائل و برکات این ماه است. عبودیت عبد زمانی کامل می شود که با شناخت و درک فضائل این ماه وارد آن شود تا بتواند به واسطه این شناخت فضائل انسانی و اخلاقی را در وجود خود رشد دهد. از این رو، از پرکاربردترین مواردی که امام سجاد در این دو دعا بیان فرمودهاند، معرفی ماه مبارک رمضان با تبیین فضائل آن است.

ماه اسلام، ماه پاککننده، ماه آزمایش، ماه قیام به عبادت، ماه نزول قرآن، برتری ماه رمضان از سایر ماهها و زمانها به سبب نزول قرآن، بزرگداشت ماه رمضان به خاطر قراردادن شب قدر در آن، حرام بودن آنچه که در سایر ماههای سال حلال است، گرامی داشتن ماه رمضان با منع خوردن و آشامیدن، بزرگترین ماه خدا، گرامیترین همنشین، بهترین روزها و ساعات عمر انسان، نزدیک بودن آرزوها به برآورده شدن، ماه رمضان موجب نرم شدن دل های مؤمنان و کم شدن گناهان و ماه رمضان ماه تسهیل در انجام اعمال نیک و غلبه بر شیطان از مهمترین اوصاف و فضائل بیان شده از این ماه در این دو دعا میباشد.

کثرت اسامی این ماه در این دو دعا بر کمال تعظیم آن دلالت دارد. به ویژه تعبیر از آن به»شهر الإسلام» که کمال مدخلیت این ماه در اسلام را بیان میکند. گویا اسلام مسلم به این ماه شناخته شود. در این ماه، عواملی وجود دارد که روح انسان را پاک و طاهر میکند. به همین دلیل امام این ماه را «شهر الطهور» معرفی کرده است. روزه، تلاوت قرآن، دعا و تضّرع از مائده های ضیافت الهی که خدای متعال در این ضیافت یک ماهه خود، مقابل مردم گذاشته تا آنان را پاک نماید. کلمه «تمحیص» از ریشه «محص» به معنای خالص گردانیدن چیزی از عیب و نقص است (فراهیدی، ١۴١۰ق: ج٣، ١٢۷).

تعبیر «شهر التمحیص» برای ماه رمضان بدین سبب است که گویا معاصی از انسان ریخته و خالص و صاف شود. برخی شارحان صحیفه سجادیه معتقدند این احتمال نیز است که تمحیص از ابتلا و امتحان اخذ شده است؛ زیرا شیطان در این ماه محبوس است پس اسباب امتحان نادر و کم است (ر.ک: کبیر مدنی، ١۴۰٩ق: ج٦، ٢٢؛ مدرسی چهاردهی، ١٣۷٩ش: ١۷٦).

این ماه، ماه قیام و به پا خاستن برای کسب معرفت و بینش و تحصیل حق و به دست آوردن کرامت و فضیلت، و فراهم آوردن عشق و شور از توجه به حضرت محبوب، و ماه اقدام جانانه برای ورود به مدار عبادت خالصانه و بندگی عاشقانه است. ماه رمضان ماه پیوند خوردن به قرآن و نزول آن، برای کسب هدایت، و منور کردن جان به نور آیات بینات، و ماه تلاوت قرآن و ماه تشخیص حق از باطل در همه امور است (انصاریان، ١٣٨٩ش: ج١١، ٢٢٦).

استفاده امام سّجاد از آیات قرآن تأثیر معنای این دعا را در اذهان مخاطبان دو چندان میکند، چنانکه در معرفی فضائل این ماه از آیات قرآنی استفاده کرده است.

همچون آیه شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان (البقره: ١٨٥) ماه رمضان، ماه نزول قرآن است. این کتاب الهی که سراسر نور، ذکر و حیات است، در ظرف ماه رمضان تنّزل پیدا کرده است. لذا ورود به ماه رمضان، ورود به کتاب اّلله است.

از فضائل مهم دیگر، قرار گرفتن شب قدر در این ماه است. در این شب ملائکه و روح به اذن الهی خدمت حّجت خدا بر روی زمین نازل میشوند و تا سپیده دم قضا و تقدیر یک ساله بندگان تعیین میگردد (ر.ک: انصاریان،۴٢٦،۴٢٨ /۷:١٣٨٩).

امام برای تأکید بیشتر به آیه ۴ سوره قدر استناد کرده است:

«ثم فضل لیلةً واحدةً من لیالیه علی لیالی ألف شهر و سماها لیلة القدر، تنزل الملائکة و الروح فیها بإذن ربهم من کل أمر سلامٌ، دائم البرکة إلی طلوع الفجر علی من یشاء من عباده بما أحکم من قضائه «با توّجه به اینکه» تنزل «فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد) در اصل تتنزل بوده (روشن میشود که شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امری است مستمر و شبی است مداوم که در همه سال ها تکرار میشود (مکارم شیرازی و همکاران، ١٣۷۴، ١٨٥/٢۷).

٣-٢- تحمید الهی

لازمه عبودیت حمد و ثنای الهی است که از شاخصه های مهم اخلاق عبادی ماه رمضان نیز به شمار میآید. همانطور که در تحلیل کمّی گذشت، تحمید الهی یکی دیگر از موضوعات پر بسامد در این دو دعاست. از منظر امام عارفان بهترین دعا در ماه رمضان، تحمید الهی است که نتیجه چنین نیایشی توحید ناب است اینکه نباید هیچ سهمی در هیچ مقطعی برای غیر خدا معتقد بود. از این رو، حتی حمد و شکر الهی را توفیق خداوند معرفی کرده است. امام سجاد در ابتدای دعای ۴۴ چنین میفرماید:

«اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَکونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاکرِینَ وَ لِیجْزِینَا عَلَی ذَلِک جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ»؛ «ستایش ویژٔە خداست که ما را به سپاس گزاریاش هدایت فرمود و ما را درخور سپاس قرار داد، برای این که از شکرگزاران احسانش شویم؛ تا در برابر این سپاس و شکر، پاداش نیکوکاران را به ما عطا کند».

سپس حضرت یکی از راههای احسان الهی که به روی بندگان گشوده شده است، ماه رمضان معرفی میکند و بدین سبب خداوند متعال را حمد میگوید: «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْک السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ». براین اساس، عنایت و امداد الهی نیز برای حمد خداوند و عبودیت لازم است. در واقع، عبودیت انسان و ورود وی به ماه رمضان، کار خداوند متعال است و انسان هیچ قدرت و اختیاری درباره آنها ندارد.

در دعای ۴٥ تحمید الهی فراوان بیان شده است، سبب این امر در دعای وداع ماه رمضان آن است که وجود ماه رمضان نعمتی الهی است که بر بنده گذشته و شایسته است که در پایان این ماه به خاطر آن تحمید الهی را آنگونه که شایسته است به جا آورد:

- «فَلَک الْحَمْدُ مَا وُجِدَ فِی حَمْدِک مَذْهَبٌ وَ مَا بَقِی لِلْحَمْدِ لَفْظٌ تُحْمَدُ بِهِ وَ مَعْنًی ینْصَرِفُ إِلَیهِ»؛ «پس تو را سپاس تا آنجا که در سپاست راهی یافت شود؛ و تا آنجا که برای سپاس، کلمه ای که به آن ستوده شدی و معنایی که به سپاس منصرف شود، باقی باشد»

-«یا مَنْ تَحَمَّدَ إِلَی عِبَادِهِ بِالْإِحْسَانِ وَ الْفَضْلِ وَ غَمَرَهُمْ بِالْمَنِّ وَ الطَّوْلِ مَا أَفْشَی فِینَا نِعْمَتَک وَ أَسْبَغَ عَلَینَا مِنَّتَک وَ أَخَصَّنَا بِبِرِّک»؛ «ای که با احسان و فضل، بندگانش را به سپاس فراخوانده و آنان را در دریای نعمت و عطا غرق کرده، چه آشکار و پخش است نعمتت در عرصۀ حیات ما و چه سرشار و فراوان است عطایت بر ما؛ و چه قدر ما را به نیکی و احسانت اختصاص داده ای!»

٣-٣- درخواست توفیق اعمال صالح

عبادت همواره با درخواست هایی از درگاه الهی توأم است. یکی از مهمترین و بهترین درخواست ها در ماه رمضان، درخواست توفیق اعمال صالح است. توفیق الهی؛ یعنی خدا اسباب را طوری فراهم کند که انسان به سوی عمل صالح کشانده شود، یا بعضی از مقدماتی که در ارتکاب گناه لازم است را برای انسان فراهم نکند. این نگره توحیدی نسبت به اعمال عبادی میتواند انسان را به گونه ای تربیت کند تا شناخت بنیادین نسبت به عالم هستی داشته باشد و تمام جنبه های زندگی خویش را در پرتو عنایت الهی ببیند. امام سجاد به این موضوع تأکید میکند که حتی روزه و انجام اعمال عبادی توفیق الهی است که نصیب بندگان میشود.

ایشان در دعای ۴۴ اینگونه درخواست کرده است:

اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلاَلَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ وَ أَعِنَّا عَلَی صِیامِهِ بِکفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیک وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یرْضِیک»؛ «خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و شناخت برتری این ماه و بزرگ داشت احترامش را و خودداری از آنچه که در این ماه ممنوع کردی، به ما الهام فرما؛ و ما را به روزه داشتن این ماه و حفظ انداممان از گناهانت و به کار گرفتن آنها در آنچه که تو را خشنود میکند، یاری ده».

در این فراز از دعا، توفیق به روزهداری و عبادت خالصانه در این ماه و ترک محرمات و گناهان تقاضا شده است. عبارت «وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یرْضِیک» یعنی اگر بنده به گفتار لغو گوش نکند و با چشمان خود به تماشای لهو نپردازد، خدا از او راضی خواهد بود؛ یعنی بنده با عمل به اوامر الهی و ترک نواهی خدا که همان طاعت خداست، میتواند به رضای خدا دست یابد. واژه «أعنّا» تأکید میکند که حفظ اعضا و جوارح از گناه و به کار بستن آنها در راهی که مورد خشنودی خداست، تنها با یاری گرفتن از خدا میسر است.

در فراز دیگری از دعای۴۴، درخواست توفیق انجام اطاعت خداوند، عبادت و اعمال شایسته به همراه تضّرع و خشوع بیان شده است:

«اَللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیاک وَ زَینْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَک وَ أَعِنَّا فِی نَهَارِهِ عَلَی صِیامِهِ»؛ «خدایا! این ماه را با بندگیمان، برای حضرتت پر کن؛ و اوقاتش را به طاعتمان، برای وجود مبارکت زینت ده و در روزش، ما را به روزه داشتن یاری فرما.»

«اشْحَنْهُ» به معنای مملو و سرشار است (ابن منظور، ١۴١۴ق، ج١٣: ٢٣۴) و عبارت بدین معناست که بار خدایا در این ماه، عبادت ما را نسبت به خودت مملو ساز و اوقات این ماه را به فرمانبرداری از خودت مزین فرما و ما را در روزهای این ماه بر روزهداری اعانت و مدد بفرما. (قهپایی، ١٣۷۴ش: ٢۴٥).

درخواست توجه کردن به اوقات نمازهای پنج گانه در ماه رمضان از دیگر درخواست های حضرت در دعای ۴۴ است :

«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ قِفْنَا فِیهِ عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِی حَدَّدْتَ وَ فُرُوضِهَا الَّتِی فَرَضْتَ وَ وَظَائِفِهَا الَّتِی وَظَّفْتَ وَ أَوْقَاتِهَا الَّتِی وَقَّتَ»؛

به گونه ای که به آداب ظاهری و باطنی نماز توجه ویژه شود تا آنجا که نماز انسان براساس سنّت پیامبر و با خشوع گزارده شود.

توفیق صله رحم و نیکی و رسیدگی به خویشاوندان از دیگر درخواست های حضرت است که از درگاه الهی میطلبد:

«وَ وَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ وَ أَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَ الْعَطِیةِ».

حضرت درخواستی رهگشا برای عبودیت در این ماه ارائه داده است:

«وَ أَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَیک فِیهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاکیةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ تَعْصِمُنَا فِیهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ الْعُیوبِ حَتَّی لاَ یورِدَ عَلَیک أَحَدٌ مِنْ مَلاَئِکتِک إِلاَّ دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَةِ لَک وَ أَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَیک».

حضرت در این دعا از خدا طلب کرده که اعمالش در این ماه زیاده از اعمال ملائکه باشد و اینکه معصیتش در این ماه کمتر باشد و نیز در این ماه اعمالی نمایم که ملائکه از احصاء ثواب آن اعمال عاجز باشد.

توفیق تقّرب جستن به سوی خداوند با پاک شدن گناهان، تکرار نکردن گناهان و اعمال زشت گذشته در این ماه برای نیل به درجاتی بالاتر از فرشتگان، درخواست دورشدن از انحراف در توحید با درود بر پیامبر و آل ایشان، درخواست توفیق عبودیت الهی در سایر ماههای سال و درخواست استجابت دعا در پایان ماه مبارک رمضان با درود پیوسته بر محمد و آل او از دیگر درخواست هایی که حضرت در این دو دعا بیان کرده است.

٤-٣- درخواست بخشش

عبودیت عبد همواره با درخواست عفو از درگاه الهی است تا موجب جلب رحمت و مهربانی خداوند قرار گیرد. لذا اخلاق عبادی دعا در این ماه اقتضای این را دارد که انسان از درگاه الهی طلب عفو نماید. حضرت در دعای۴٥ چنین میفرماید:

«وَ أَوْجِبْ لَنَا عُذْرَک عَلَی مَا قَصَّرْنَا فِیهِ مِنْ حَقِّک»؛ «و عذر ما را در کوتاهی از ادای حقّت بپذیر».

در این عبارت ضمیر در «فیه» به ماه رمضان برمیگردد. حضرت از کوتاهیها عذرخواهی و درخواست توفیق جبران آنها را از خداوند میطلبد.

امام در فرازهای پایانی دعای۴۴، محو شدن گناهان را درخواست کرده است:

«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ امْحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ امِّحَاقِ هِلاَلِهِ وَ اسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلاَخِ أَیامِهِ حَتَّی ینْقَضِی عَنَّا وَ قَدْ صَفَّیتَنَا فِیهِ مِنَ الْخَطِیئَاتِ وَ أَخْلَصْتَنَا فِیهِ مِنَ السَّیئَاتِ»؛ «خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و با به محاق نشستن هلالش، گناهانمان را محو کن و با سپری شدن روزهایش، گناهان را از وجود ما برکن تا ماه رمضان در حالی از ما بگذرد که وجودمان را از خطاها پاکیزه و از بدیها خالص و آراسته فرموده باشی».

مشابه همین درخواست در دعای۴٥ بیان شده است:

«اَللَّهُمَّ اسْلَخْنَا بِانْسِلاَخِ هَذَا الشَّهْرِ مِنْ خَطَایانَا وَ أَخْرِجْنَا بِخُرُوجِهِ مِنْ سَیئَاتِنَا وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَسْعَدِ أَهْلِهِ بِهِ وَ أَجْزَلِهِمْ قِسْماً فِیهِ وَ أَوْفَرِهِمْ حَظّاً مِنْهُ»؛ «خدایا! با گذشتن این ماه از خطاهای ما بگذر و با خارج شدنش، ما را از گناهانمان خارج کن و ما را از خوشبخت ترین اهل این ماه به آن و پرنصیب ترین آنان در آن و بهره مندترین ایشان از آن قرار ده».

حضرت با به عاریه گرفتن دو تعبیر «محاق» و«سلخ» که درباره ماه به کار میرود، تشبیه زیبایی را همراه با به پایان رسیدن ماه، با هدف سیر انسان در این ماه به تصویر میکشد. «محاق» از ماده «محق» به معنای کاسته شدن تدریجی تا از بین رفتن و محو شدن است (فراهیدی، ١۴١۰ق، ج٣: ٥٦؛ ابن منظور، ١۴١۴ق، ج١۰: ٣٣٨) محاق آخر ماه است که هلال در آن ناقص می شود (قرشی، ١٣۷١ش، ج٦: ٢۴۰) «سلخ» به معنای پوست کندن است انسلاخ یعنی از پوست بیرون آمد و پوست کندن آن واقع شد (ابن منظور، ١۴١۴ق، ج٣: ٥٦) حضرت درخواست نابودی گناه و بیرون آمدن از پیامدهای گناه را میخواهد تا وجود انسان و روح و جان او پالایش پیدا کند که نتیجه آن توبه نصوح است.

همچنین حضرت در دعای۴٥ به اهمیت دعای همگانی تأکید کرده و در درخواستی عمومی برای آباء و اجداد و مؤمنان طلب آمرزش میکند:

«اَللَّهُمَّ تَجَاوَزْ عَنْ آبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا وَ أَهْلِ دِینِنَا جَمِیعاً مَنْ سَلَفَ مِنْهُمْ وَ مَنْ غَبَرَ إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ»؛ «خدایا! از همۀ پدران و مادران و اهل دینمان بگذر؛ چه هر که از ایشان درگذشته و چه آنها که تا روز قیامت خواهند آمد».

در این دعا، به اینکه انسان به دعای دیگران نیاز دارد، توجه شده است.

٥-٣- الهام شکر از سوی خداوند

مطابق توحید افعالی در جهان هستی هیچ کاری بدون اذن، اراده و مشیت الهی تحقق نمییابد. بنابراین علّت تمامی علّت ها و مسبّب تمامی سبب ها خداوند متعال است. لذا شکر شاکر نیز از نعمت های الهی است که به انسان رو آورده است و به معنای ادای فریضه در درگاه الهی نیست.

امام عارفان در این دو دعا، فرهنگ و اخلاق شکرگزاری نسبت به خداوند متعال را به بندگان تعلیم داده است. ایشان شکرگزاری را تفّضل الهی معرفی کرده است، اینکه انسان می تواند ولی نعمت خود را در قبال نعمت های فراوانی که در اختیار وی قرار داده است، شکرگزار باشد، به سبب تفضلی است که خدا به انسان کرده است

 دعای«۴٥»: «تَشْکرُ مَنْ شَکرَک وَ أَنْتَ أَلْهَمْتَهُ شُکرَک»؛ «هر که تو را سپاس گزارد، پاداش می دهی، حال آنکه تو سپاس گزاری را به او الهام کرده ای».

ازاین رو، شکرگزاری هر نعمتی امکان پذیر است، جز نعمت هدایت بر شکر خدای تعالی؛ زیرا هدایت شدن به شکر نعمت خدا، نعمت دیگری است که شکر آن بر بنده واجب است. پس شکر نعمت های الهی پایانی ندارد، جز با اقرار به ناتوانی از به جا آوردن شکر خدا.

حضرت در فراز دیگری از دعای۴٥ با استناد به آیات قرآن میفرماید:

«وَ أَنْتَ الَّذِی دَلَلْتَهُمْ بِقَوْلِک مِنْ غَیبِک وَ تَرْغِیبِک الَّذِی فِیهِ حَظُّهُمْ عَلَی مَا لَوْ سَتَرْتَهُ عَنْهُمْ لَمْ تُدْرِکهُ أَبْصَارُهُمْ وَ لَمْ تَعِهِ أَسْمَاعُهُمْ وَ لَمْ تَلْحَقْهُ أَوْهَامُهُمْ فَقُلْتَ اُذْکرُونِی أَذْکرْکمْ وَ اشْکرُوا لِی وَ لاَ تَکفُرُونِ وَ قُلْتَ لَئِنْ شَکرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکمْ وَ لَئِنْ کفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ»؛ «و تویی که با گفتارت از غیب خود و تشویقت که بهرٔە آنها در آن است، به اموری راهنمایی کردی که اگر آن امور را از ایشان میپوشاندی، دیدگانشان آنها را درک نمیکرد و گوش هایشان فرا نمیگرفت و اندیشه و فکرشان به آنها نمیرسید «پس گفتی» مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس گزارید و کفران نکنید «و فرمودی» اگر شکر کنید، بر شما افزون میکنم و اگر ناسپاسی کنید، محققاً عذاب من سخت است».

امام سجاد با توّجه به آیات ذکر شده در این فراز دعا، مخاطبان را نسبت به استفاده از قرآن و بهرهمندی از آن، توّجه میدهد. حضرت در این فراز، شکرگزاری به درگاه الهی را از امور غیبی که خداوند متعال به انسانها راهنمایی کرده، معرفی میکند. شکر مصداق ذکر است و ذکر خداوند همانند دیگر توفیق های الهی محفوف به دو نعمت خداست؛ یعنی اول یاد خدا نسبت به بنده ظهور می کند تا وی از غفلت به تنبّه و از سهو و نسیان به ذکر و از نوم به یقًظه منتقل شود، آنگاه او به یاد خداوند خواهد بود و سپس خداوند به عنوان پاداش وی را مورد لطف خود قرار می دهد و به یاد او خواهد بود (جوادی آملی،١٣٨٨ش، ج۷: ٥١٨)

ضمن آنکه شکرگزاری را سبب افزون شدن نعمت میداند این اصل که اساس انگیزشی دارد، پاداشی از سوی خداوند برای انسان حق شناس است. فردی که در انجام امر و نهی های الهی می کوشد و از نعمت ها چنان که خدا می خواهد، بهره می گیرد، همواره از درون منتظر دریافت پاداشی از سوی خداوند است. این پاداش می تواند به صورت مادی یا معنوی باشد. انسان با بهرهگیری از نعمت های جدید، شکر آن را به جا می آورد و این امر سبب بارش نعمت های جدیدتری از سوی خداوند می شود (اعرافی و همکاران، ١٣٩٨ش: ٦٥) دعوت به ذکر و شکر؛ دو مظهر رحمت الهی هستند که در آیات قرآن معرفی شده اند.

همچنین حضرت به خاطر الطاف الهی در این ماه خداوند را سپاس میگوید:

«اَللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِی شَرَّفْتَنَا بِهِ وَ وَفَّقْتَنَا بِمَنِّک لَهُ حِینَ جَهِلَ الْأَشْقِیاءُ وَقْتَهُ وَ حُرِمُوا لِشَقَائِهِمْ فَضْلَهُ أَنْتَ وَلِی مَا آثَرْتَنَا بِهِ مِنْ مَعْرِفَتِهِ»؛ «بارالها ما اهل این ماهیم که ما را به آن شرافت بخشیدی و توفیق ادراکش را به ما عنایت فرمودی آنگاه که تیره بختان وقتش را نشناختند و از بخت بدشان از فضلش محروم شدند. تویی سرپرست آنچه از معرفتش که ما را بدان برتری دادی».

امام سجاد با کلمه تأکید «إنّ» بیان میکند، ما اهل این ماه شریف بودیم.

«انت ولی ما آثرتنا به من معرفته...» ولایت توست که این معرفت را برای ما برگزیده است، ربوبیت توست که به سنت (راه و روش) این ماه ما را هدایت کرده است و توفیق توست که به نماز و روزه آن پرداختیم. که در همه این مضامین از جهانبینی توحیدی لبریز است.

٣-٦- توبه و توبه نصوح

یکی از محورهای اخلاق عبادی در این دو دعا، موضوع توبه و توبه نصوح است.

اقتضای عبادت خالص، توبه خالص است که چنین شرایطی در ماه رمضان برای بندگان فراهم شده است. توبه نصوح از مهمترین عوامل تغییر حالات معنوی انسان و حیات دوباره اوست؛ البته باید توجه داشت که توبه معصوم به معنای آموزش توبه به مخاطبان است. امام سجاد در دعای ۴٥ بر عدم تعجیل خدا در کیفر گنهکاران به جهت ایجاد فرصت توبه تأکید فرموده است:

«وَ تَلَقَّیتَ مَنْ عَصَاک بِالْحِلْمِ وَ أَمْهَلْتَ مَنْ قَصَدَ لِنَفْسِهِ بِالظُّلْمِ تَسْتَنْظِرُهُمْ بِأَنَاتِک إِلَی الْإِنَابَةِ وَ تَتْرُک مُعَاجَلَتَهُمْ إِلَی التَّوْبَةِ لِکیلاَ یهْلِک عَلَیک هَالِکهُمْ»؛ «و با کسی که با تو به مخالفت برخاسته، با بردباری روبه رو شدی و کسی را که بر ستم به خود همّت گماشت مهلت دادی، با حلم و بردباریات مهلتشان میدهی تا به سویت باز گردند.

شتاب در عقوبت را وا میگذاری تا به عرصه گاه توبه و بازگشت بنشینند تا آنکه از سوی تو سزاوار هلاکت شده، هلاک نشود».

با نگاه اجمالی به این فراز از دعا میتوان گفت، اعطاء مهلت و توفیق توبه به گنهکاران و برخورد بردبارانه خداوند نسبت به بندگان بیان شده است.

حضرت ضمن بیان خصوصیات روز عید فطر در دعای ۴٥ تعبیر زیبایی از توبه نصوح را بیان کرده است:

«اَللَّهُمَّ إِنَّا نَتُوبُ إِلَیک فِی یوْمِ فِطْرِنَا الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُؤْمِنِینَ عِیداً وَ سُرُوراً وَ لِأَهْلِ مِلَّتِک مَجْمَعاً وَ مُحْتَشَداً مِنْ کلِّ ذَنْبٍ أَذْنَبْنَاهُ أَوْ سُوءٍ أَسْلَفْنَاهُ أَوْ خَاطِرِ شَرٍّ أَضْمَرْنَاهُ تَوْبَةَ مَنْ لاَ ینْطَوِی عَلَی رُجُوعٍ إِلَی ذَنْبٍ وَ لاَ یعُودُ بَعْدَهَا فِی خَطِیئَةٍ تَوْبَةً نَصُوحاً خَلَصَتْ مِنَ الشَّک وَ الاِرْتِیابِ فَتَقَبَّلْهَا مِنَّا وَ ارْضَ عَنَّا وَ ثَبِّتْنَا عَلَیهَا»؛ «خدایا! در روز فطرمان که آن را برای مؤمنین عید و سرور و برای اهل آیینت روز اجتماع و گردهمایی قرار دادی، به درگاهت از هر گناهی که مرتکب شدیم یا کار زشتی که از پیش فرستادیم یا اندیشۀ سویی که در باطنمان پنهان داشتیم، توبه میکنیم؛ توبۀ کسی که خیال بازگشت به گناه را ندارد و پس از آن به دامن خطایی بر نمیگردد؛ توبه ای خالص که از شک و تردید پاک باشد؛ پس آن را از ما بپذیر و از ما خشنود باش و ما را بر آن توبه ثابت قدم دار.»

امام سجاد در فراز اخیر به درگاه خدای متعال عرضه میدارد:

«خدایا! ما به سوی تو توبه میکنیم؛ توبه ای نصوح که از هرگونه شک و دودلی پاک باشد و به طور جدی و قطعی تصمیم داریم که به گناه بازنگردیم.»

عبارت «وَ ارْضَ عَنَّا» یعنی چنین توبه ای از گناه موجب خشنودی و رضای الهی است. از آنجا که انسان به آینده خویش به طور یقینی و قطعی مطمئن نیست و ممکن است با وجود ترک گناه، گناه کند. از این رو، در این زمینه باید از خدای متعال یاری بطلبدکه امام سجاد به این موضوع در توبه اشاره کرده است:

«وَ ثَبِّتْنَا عَلَیهَا؛ «و ما را بر این توبه نصوح ثابت قدم بدارد!»

نیز در فراز دیگری از دعای ۴٥ حضرت با استناد به آیه ٨ سوره تحریم توبه نصوح را معرفی کرده است:

«أَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبَادِک بَاباً إِلَی عَفْوِک وَ سَمَّیتَهُ التَّوْبَةَ وَ جَعَلْتَ عَلَی ذَلِک الْبَابِ دَلِیلاً مِنْ وَحْیک لِئَلاَّ یضِلُّوا عَنْهُ فَقُلْتَ - تَبَارَک اسْمُک - تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسَی رَبُّکمْ أَنْ یکفِّرَ عَنْکمْ سَیئَاتِکمْ وَ یدْخِلَکمْ جَنَاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ یوْمَ لاَ یخْزِی اللَّهُ النَّبِی وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یسْعَی بَینَ أَیدِیهِمْ وَ بِأَیمَانِهِمْ یقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَ اغْفِرْ لَنَا إِنَّک عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ».

امام سّجاد در این فراز از دعا از توبه نصوح و خالصانه سخن به میان آورده و آن را در رحمت الهی معرفی نموده که خداوند متعال نامش را توبه نامیده است.

کلمه «نصوح» از مادّه نصح به معنای جستجو از بهترین عمل و بهترین گفتاری است که صاحبش را بهتر و بیشتر سود ببخشد. همچنین این ماده به معنای اخلاص نیز است (ابن منظور، ١۴١۴ق: ج٢، ٦١٦؛ راغب اصفهانی، ١۴١٢: ٨۰٨). نیز گفته شده نصوح از «نصاحت» به معنای «خیاطت» دوختن است (مصطفوی، ١٣٦۰ش: ج١٢، ١٥٢)؛

گویی توبه پارگیهایی را که در دین به واسطۀ گناه پدید میآید، میدوزد (فهری، ١٣٨٨ش: ج٣، ٣١٢).

توبه نصوح یعنی توبه ای که صاحبش را از برگشتن به طرف گناه باز بدارد و یا توبه ای که بنده را برای رجوع از گناه، خالص سازد و در نتیجه، دیگر به آن عملی که از آن توبه کرده بر نگردد (طباطبایی، ١۴١۷: ٣٣٥/١٩؛ و نیز ر.ک: ممدوحی، ١٣٨٣ش: ج٣، ۴٥٢). این معنا در روایتی از امام صادق نیز بیان شده است:

«یتوب العًبد منً الذنب ثمً لا یعود فیه» (کلینی، ١۴۰۷ق: ج٢، ۴٣٢).

امام با استناد به آیه فوق، به آثار توبه نصوح نیز اشاره کرده است و میفرماید:

«عسی ربَّکم أًن یکفر عنکم سیئاتکم»؛ «امید است با این کار پروردگار شما گناهانتان را ببخشد و بپوشاند». «و یدخلکم جنات تجری من تحتها الأًنهار»؛ «و شما را در باغهایی از بهشت وارد کند که نهرها از زیر درختانش جاری است».

لذا تعبیر «عسی» این امید را که خدا گناهان توبه کنندگان را بپوشاند و آنان را داخل بهشت هایی کند که نهرها از زیر آن روان است، متفرع بر امر توبه و توبه نصوح است (طباطبایی، ١۴١۷ق: ج١٩، ٣٣٥). ادامه آیه یوم لا یخزی اّلله النبی... به آثار دیگر توبه نصوح اشاره دارد:

١- عدم رسوایی در آن روز که پرده ها کنار میرود و حقایق آشکار میگردد که در آن روز پیامبر و مؤمنان آبرومند خواهند بود، چرا که آنچه گفتند به واقعیت میپیوندد.

٢- نور ایمان و عمل آنها از پیشاپیش و سمت راست آنها حرکت میکند و مسیر آنها را به سوی بهشت روشن میسازد.

٣- توجهشان به خدا بیشتر میگردد، لذا رو به سوی درگاه خدا میآورند و از او تقاضای تکمیل نور و آمرزش کامل گناه خویش میکنند (مکارم شیرازی و همکاران، ١٣۷۴ش: ج٢۴، ٢٩٢).

٣-٧- انفاق در راه خدا

عبادت تنها به مناسک عبادی و انجام فرائض نیست، بلکه توجه به دیگران و انفاق در راه خداوند نیز از مصادیق عبودیت است که امام سجاد به این موضوع در ماه رمضان تصریح کرده است. ایشان در بحث انفاق در راه خداوند به جهت غنابخشی کلام خود در دعای ۴٥ به آیات قرآن به طور مستقیم استناد کرده است:

من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها و من جاء بالسیئة فلا یجزی إلا مثلها(الأنعام: ١٦۰)؛ و قلت: مثل الذین ینفقون أموالهم فی سبیل الله کمثل حبة أنبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مائة حبة و الله یضاعف لمن یشاء (البقره: ٢٦١)؛ و قلت: من ذا الذی یقرض الله قرضاً حسناً فیضاعفه له أضعافاً کثیرةً (البقره: ٢۴٥)؛ و ما أنزلت من نظائرهن فی القرآن من تضاعیف الحسنات.

استفاده مستقیم از آیات قرآن نه تنها بر درخشندگی و استحکام اسلوب کلام حضرت می افزاید؛ بلکه تأثیر معنا را در اذهان شنوندگان مضاعف می نماید. بر همین اساس وجود آیات قرآنی در این دو دعا، اثری ژرف بر استحکام ساختار و عمق معنا گذاشته است. در آیات مورد استناد، خداوند متعال با طنین آهنگین و تشویق آمیز «من جاء بالحسنة»، «مثل الذین ینفقون» و «من ذا الذی»، به جای هیئت امر، مؤمنان را به کارهای نیک از جمله انفاق فرامی خواند.

آیه من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها و من جاء بالسیئة فلا یجزی إلا مثلها، به رحمت و پاداش وسیع خداوند که در انتظار افراد نیکوکار است، اشاره دارد.

منظور از «حسنة» و «سیئة» در آیه فوق هرگونه کار، فکر و عقیده نیک و یا بد را شامل میشود. در واقع، این آیه به توافق جزا و عمل و تماثل بین کیفر و گناه اشاره دارد. موافقت کیفر با عمل به این معناست که کیفر بیش از عمل نباشد، اگرچه ممکن است براثر احسان الهی کیفر کمتر از آن باشد، به این نحو که خداوند تخفیف دهد یا عفو کند (جوادی آملی، ١٣٨٨ ش: ج٨، ٣٨٩).

در آیه ٢٦١ سوره بقره، داستان کسانی که اموالشان را در راه خدا انفاق می کنند، مثل دانه ای معرفی شده است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه ای صد دانه باشد که این تعبیر تشبیه معقول به محسوس است. در آیه من ذا الذی یقرض اّلله قرضاً حسناً فیضاعفه له أضعافاً کثیرةً مراد از قرض الحسنه شامل هر کار خیری است که برای خدا انجام داده شود؛ عبادت یا انفاق مالی یا کاری عامّ المنفعه را دربرمیگیرد. دادن پاداش مضاعف به انفاق کنندگان در دو آیه مزبور، به دلیل بینیازی خدا از انفاق است و چنین پاداشی فقط مقدور خدای قابض و باسط است (جوادی آملی، ١٣٨٨ش: ج١١، ٥٨٣).

٣-٨- صلوات

اخلاق عبادی اقتضای آن را دارد که عبودیت عبد در بهترین وجه انجام شود.

امام سجاد نیز با تعلیم صلوات به مخاطبان میآموزد که درخواست های خود را با صلوات از خداوند متعال بخواهند؛ زیرا صلوات از دعاهای مستجاب است و خداوند حتما آن را به اجابت میرساند. امام سجاد نیز دعاها و درخواست ها را با صلوات آغاز میکنند که به برکت این دعای مستجاب دعای دیگر نیز مستجاب شود.

مفهوم صلوات آن است که مقام پیامبر به قدری والا است که آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگانی که تدبیر این جهان به فرمان حق بر عهده آنها گذاشته شده بر او و خاندانش درود میفرستند. به تعبیر استاد جوادی آملی، وقتی رحمت بر پیامبر نازل شد به دیگران هم میرسد چون او مجرای فیض است و اگر بخواهد خیری به دیگران برسد باید به عنوان رحمت خاصه، نخست بر حضرت نازل شود و سپس به دیگران برسد (جوادی آملی، ١٣٨٨ش: ٢۴٢).

به لحاظ مفهومی صلوات ترسیم کننده جهان بینی تشیع در سه اصل توحید، نبوت و امامت است و با توجه به تکرار آن در دعاهای صحیفه سجادیه میتوان گفت که امام سجاد به دلیل شرایط زمانی خویش برای زنده نگه داشتن پیامبر عترت و اهل بیت بر آنان صلوات میفرستد تا مردم آنان را فراموش نکنند (ر.ک: احمدی، ١٣٨٦ش: ١٢۷).

در حقیقت، امام با صلوات هم به مبارزه با دستگاه ظلم که با نام اسلام بر سرکار بودند، میپردازد و هم به معرفی بهترین الگوها برای جامعه اسلامی میپردازد که طی کردن مسیر عبودیت، الگو و راهنما دارد که امام سجاد این الگوها را با صلوات معرفی کرده است.

حضرت در دعای ۴۴ با درود بر پیامبر و اهل بیتش بر لزوم شناخت برتری ماه رمضان توسط بندگان تأکید دارد و از خداوند طلب یاری در حفظ اعضای بدن در انجام گناهان و اینکه با چشم و گوش به سخن لغو و تماشای لهو پرداخته شود، دارد:

«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلاَلَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ وَ أَعِنَّا عَلَی صِیامِهِ بِکفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیک وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یرْضِیک حَتَّی لاَ نُصْغِی بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْوٍ وَ لاَ نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ»؛ «خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و شناخت برتری این ماه و بزرگداشت احترامش را و خودداری از آنچه که در این ماه ممنوع کردی، به ما الهام فرما و ما را به روزه داشتن این ماه و حفظ انداممان از گناهانت و به کار گرفتن آنها در آنچه که تو را خشنود میکند یاری ده تا با گوشمان به گفتار لغو گوش نکنیم و با چشم مان به تماشای لهو نشتابیم».

صلوات دعای مستجابی است که به برکت آن خداوند متعال، دعای بعد از آن را استجابت میکند، از این رو این آموزه در دعاها با ذکر درخواست های مهمی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. چنانکه در دعای ۴۴ درخواست برگرداندن صفای فطرت دل که به واسطه ی گناهان تیره شده است:

«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ إِنْ مِلْنَا فِیهِ فَعَدِّلْنَا وَ إِنْ زُغْنَا فِیهِ فَقَوِّمْنَا وَ إِنِ اشْتَمَلَ عَلَینَا عَدُوُّک الشَّیطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْهُ»؛ «خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست؛ چنانچه ما در این ماه از حق و عدالت و بندگی و طاعت منحرف شویم، به دایرٔە عدل و درستی برگردان و اگر از راه هدایت به گمراهی افتیم، استوارمان ساز و اگر دشمنت شیطان بر ما چیره شود، از کید و مکرش ما را رهایی بخش».

در پایان دعای ۴۴ درخواست درود بر پیامبر در همه وقت و در همه حال از خداوند دارد:

«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فِی کلِّ وَقْتٍ وَ کلِّ أَوَانٍ وَ عَلَی کلِّ حَالٍ عَدَدَ مَا صَلَّیتَ عَلَی مَنْ صَلَّیتَ عَلَیهِ»؛ «خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، در همه وقت و در همه دم و در هر حال، به شمارٔە درودی که فرستادهای، بر هر که درود فرستاده ای».

حضرت در دعای ۴٥ با درود بر پیامبر و آلش از خداوند درخواست کرده تا عید فطر را بهترین روزی قرار دهد که گناهان را بیامرزد:

«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْبُرْ مُصِیبَتَنَا بِشَهْرِنَا وَ بَارِک لَنَا فِی یوْمِ عِیدِنَا وَ فِطْرِنَا وَ اجْعَلْهُ مِنْ خَیرِ یوْمٍ مَرَّ عَلَینَا أَجْلَبِهِ لِعَفْوٍ وَ أَمْحَاهُ لِذَنْبٍ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا خَفِی مِنْ ذُنُوبِنَا وَ مَا عَلَنَ»؛ «خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و ضایعه دردآور از دست رفتن رمضانمان را جبران کن، و روز عیدمان و فطرمان را بر ما مبارک گردان، و آن را از بهترین روزهایی قرار ده که بر ما گذشته، که بیشترین عفو را موجب، و بیشترین معاصی را محو کننده باشد، و گناهان پنهان و آشکار ما را مورد مغفرت قرار ده.»

پس از دسته بندی مضامین دو دعای ۴۴ و ۴٥، میتوان نمودار زیر را رسم کرد:

با توجه به مضامین رصد شده در این دو دعا میتوان گفت اخلاق عبادی در ماه رمضان، الگوی کاملی از عبودیت را برای مخاطبان ترسیم می کند.

عبد واقعی خداوند، با آگاهی و شناخت از فضائل ماه رمضان، این موقعیت زمانی را درک کرده و با این شناخت خداوند سبحان را حمد و ثنا کرده و درخواست بخشش و توفیق اعمل صالح از درگاه الهی دارد. از منظر امام سجاد عبد واقعی باید به این شناخت برسد که حتی مالک شکری که برای خداوند بجای میآورد نیست، بلکه شکر الهامی از جانب خداوند متعال است ؛ لذا شکر شاک، نعمتی از سوی خداوند است نه ادای فریضه. عبد واقعی در ماه رمضان با این شناخت تمام وجود خود را برای خداوند متعال میداند و در راه خداوند عمر و اموال خود را صرف میکند به همین سبب درخواست انفاق در راه خداوند را از بارگاه الهی می طلبد.

مقام عبودیت در ماه رمضان آن چنان برجسته و درخشنده است که عبد حقیقی افزون بر طلب بخشش، با اقرار به توبه نصوح خود را خالص و پاک میسازد.

نتیجه گیری

مطالعۀ نظام مند دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه براساس روش تحلیل محتوای مضمونی نشان میدهد که این دعاها بیش از آنکه جنبه مناجات و درخواست داشته باشد، جنبۀ آموزشی و تعلیمی دارد و تلاش می کند نحوه عبودیت در ماه رمضان را آموزش دهد. مطابق نمودار موضوعات اصلی و واژگان کلیدی، موارد دسته بندی شده به عنوان مهمترین الگوی ارتباطی انسان با خداوند در ماه رمضان است که اهمیت ماه رمضان را از سایر ماه ها میرساند و مضامین این دو دعا باید مورد اهتمام مسلمانان باشد.

شناخت فضائل ماه رمضان، تحمید الهی، درخواست بخشش، الهام شکر از سوی خداوند، انفاق در راه خدا، درخواست توفیق اعمال صالح و صلوات از مهمترین مقوله های اصلی در این دو دعاست که الگوی ارتباطی با خداوند متعال را در ماه رمضان به تصویر می کشد. جامعیت مفاهیم اخلاقی و اعتقادی در دعاهای ۴۴ و ۴٥ درباره معرفی ماه رمضان وداع با این ماه به طوری است که تنها مختصّ به یک ماه خاصّ نیست و می تواند در همه ماههای سال سرلوحه بندگی انسانها قرار گیرد.

از نکات قابل اهتمام در تحلیل محتوای این دو دعا، کثرت استعمال آیات قرآن کریم است که نشاندهنده انس ایشان با آیات قرآن است ضمن آنکه حضرت با استناد به آیات قرآن اهمّیت ماه رمضان را برای مخاطبان به تصویر کشیده است.

کتاب نامه

١. صحیفه سجادیه.

٢. ابن منظور، محمدبن مکرم، (١۴١۴ق). لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دارصادر.

٣. اتسلندر، پتر(١٣۷١). روش های تجربی تحقیق اجتماعی. ترجمۀ بیژن کاظم زاده. مشهد: آستان قدس رضوی.

۴. احمدی، ذکراّلله (١٣٨٦ش). پژوهشی در صحیفه امام سجاد، قم: انتشارات ناصر.

٥. اعرافی، علیرضا و همکاران (١٣٩٨ش)، درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی: اهداف تربیت از دیدگاه اسلام (٢)، چاپ پانزدهم، تهران: سمت.

٦. انصاریان، حسین (١٣٨٩ش)، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، قم: دارالعرفان.

۷. باردن، لورنس (١٣۷٥). تحلیل محتوا. ترجمۀ ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

٨. جانیپور، محمد (١٣٩۰). اخلاق در جنگ؛ تحلیل محتوایی مکاتبات امام علی و معاویه. تهران: دانشگاه امام صادق.

٩. جوادی آملی، عبداّلله (١٣٨٨ش)، حکمت عبادات، قم: اسراء.

١۰. -------------- (١٣٨٨ش)، تسنیم، قم: اسراء.

١١. خزائلی، معصومه (١۴۰۰ش)، «تحلیل محتوای دعاهای ۴۴ و ۴٥ صحیفه سجادیه»، استاد راهنما: فاطمه علائی رحمانی، دانشگاه الزهراء، پایان نامه کارشناسی ارشد.

١٢. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (١۴١٢ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالقلم.

١٣. طباطبایی، محمدحسین (١۴١۷ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

١۴. فراهیدی، خلیل بن احمد(١۴۰٩ق)، کتاب العین، قم: هجرت.

١٥. فهری، احمد (١٣٨٨ش)، شرح و ترجمۀ صحیفۀ سجادّیه، چاپ دوم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، اسوه.

١٦. قرشی، علی اکبر(١٣۷١ش)، تفسیر أحسن الحدیث، تهران، دارالکتب الإسلامیة.

١۷. قهپایی، بدیع الزمان (١٣۷۴ش)، ریاض العابدین فی شرح صحیفة سید الساجدین، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.

١٨. کبیر مدنی، سید علیخان بن احمد (١۴۰٩ق)، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، تحقیق: محسن حسینی امینی، قم : دفتر انتشارات اسلامی.

١٩. کریپندورف، کلوس (١٣۷٨). تحلیل محتوا: مبانی روش شناسی. ترجمۀ هوشنگ نائینی، تهران: انتشارات روش.

٢۰. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (١۴۰۷ق)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، محمد، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

٢١. مدرسی چهاردهی، محمّدعلی (١٣۷٩ش). شرح صحیفۀ سجادّیه، تهران: انتشارات مرتضوی.

٢٢. مصطفوی، حسن (١٣٦۰ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیة.

٢٣. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران(١٣۷۴ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

٢۴. ممدوحی، حسن (١٣٨٣). شهود و شناخت. قم: مؤسسه بوستان کتاب.

٢٥. هومن، عباس (١٣٩٣). راهنمای عملی تحلیل محتوا. تهران: مبتکران.

...........................

پایگاه اطلاع رسانی حوزه