بخشی از دعای دوازدهم صحیفه سجادیه:
1- خداوند امور فاسد بندگانش را از راه توبه اصلاح
اين فراز بر ايثار و گذشت اخلاقى در نظام تربيتى مبتنى است كه در نوع خود از تعاليم ويژه ى مكتب تربيتى اسلام مى باشد و در آموزه هاى اخلاقى ساير نظام هاى تربيتى مشاهده نمى شود .
حقيقت اين است كه انتقام به جز فرو نشاندن غضب و اشباع قوه ى غضبيه ، اثر مستقيم ديگرى بر فرد نمى گذارد ، بلكه گاهى روح خودمحورى را در فرد دامن مى زند ، اما گذشت اخلاقى به مثابه ى يك روش تربيتى ، گذشته از جنبه ى درمانى كه براى بيمار اخلاقى در بر دارد و در ذهن و روح او تأثير عميق مى نهد ، به او مى فهماند كه گذشت و چشم پوشى از خطاكاران ممكن است و او با ديدن اين عمل اخلاقى ، آسان تر به سوى طريق هدايت گام برمى دارد و بر زارى و التجاى او به درگاه الهى و ادب عبوديت او مى افزايد و موجب تعالى اخلاقى او مى شود .
از سوى ديگر ، نتيجه اى كه معمولا بعد از سال ها رياضت و مشقت و مواظبت به دست مى آيد ، گاهى با اين گونه گذشت ها به يك لحظه مى توان نصيب خود ساخت ؛ چنان كه همين قضيه در موارد متعدد براى اولياى خدا پيش آمده و براى ما نقل شده است كه در نتيجه ى گذشت ، باب هاى عظيمى براى اهل سلوك گشوده شده است .
از جمله در مورد مرحوم آقاى سيد هاشم حداد ، نقل شده است كه حضرت سيد همواره از سوى يكى از بستگانش كه بى ادب و گستاخ بود ، رنج مى برد . يك روز گرم تابستانى جناب سيد هاشم به محض ورود به منزل ، آن فرد شروع به هتاكى و فحاشى مى كند ، ولى جناب سيد حداد بدون آن كه با مقابله ى به مثل ، غضب آن شخص را تشديد كند ، خانه را ترك مى گويد و بلافاصله با عنايت سبحانى و به بركت اين گذشت و جوان مردى ، فتح باب عظيمى براى او رخ مى نمايد .
هم چنين يكى از اساتيد گرانمايه ى حوزه ى علميه ى قم – ايده الله تعالى – فرمود : در يك آدينه كه مدينه مشرف بودم ، به قصد اداى نماز جمعه به مسجد النبى صلى الله عليه و آله رفتم . هجوم جمعيت بسيار و صفوف سخت به هم فشرده بود ، ناگاه فردى از راه رسيد و با كمال بى ادبى و دور از نزاكت اجتماعى خود را به زور داخل يكى از صفوف جاى داد ؛ به گونه اى كه فرد ديگرى قهرا از صف خارج شد ، ولى او بدون هيچ گونه واكنشى ، كفش خود را برداشت و از مسجد بيرون رفت . آن استاد عظيم الشأن فرمود : ثوابى كه آن فرد در اثر همين گذشت دريافت كرد ، هزاران بار از ثواب نماز خواندن در مسجد النبى صلى الله عليه وآله بيشتر بود.گذشت اخلاقى در روايات بسيار مورد سفارش و تأكيد قرار گرفته است ؛ از جمله ثقة الاسلام كلينى طى حديث صحيحى نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام به نقل از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى فرمايد :
ألا أخبركم بخير خلائق الدنيا و الآخرة ؟ ألعفو عمن ظلمك ، و تصل من قطعك ، و الاحسان الى من أساء اليك ، و اعطاء من حرمك ؛
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در ضمن چنين فرمود : آيا شما را از بهترين خصلت هاى دنيا و آخرت آگاه سازم ؟ از دشمن ستمگرت ، انتقام نگيرى و با كسى كه با تو قطع رابطه مى كند ، رابطه برقرار كنى و به آن كه در حقت بدى روا داشته ، احسان كنى و كسى را كه تو را محروم ساخته ، مورد موهبت و عطاى خود قرار دهى .
جايگاه گذشت اخلاقى
بايد توجه داشت كه دستور پيش گفته – چنان كه در فراز قبل گذشت – همه جا قابل توصيه نيست ، بلكه برخورد بايسته با اشخاص مختلف و موقعيت هاى گوناگون فرق مى كند ؛ گاهى عفو موجب طغيان و گاهى عامل بدآموزى است ؛ مثلا كسى كه عناد و ستم براى او عادى است ، محدوديت او ، عين مصونيت خود او و ديگران است و بايد با هر روش و ابزارى – و لو تنبيه – او را سر جاى خود نشاند . بنابراين ، بايد موارد را با دقت بررسيد .
اللهم صل على محمد و آله ، و حلنى بحلية الصالحين ، و ألبسنى زينة المتقين ، فى بسط العدل ، و كظم الغيظ ، و اطفاء النائرة ، و ضم أهل الفرقة ، و اصلاح ذات البين ، و افشاء العارفة ، و ستر العائبة ، و لين العريكة ، و خفض الجناح ، و حسن السيرة ، و سكون الريح ، و طيب المخالقة ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا به زيور صالحان و زينت تقواپيشگان بيآرا ، تا مانند ايشان در گسترش عدالت و فرو بردن خشم و خاموش كردن شعله ى غضب و گرد آوردن آنان كه از يكديگر جدا شده اند و اصلاح روابط متخاصمان و نشر معروف و پوشاندن منكرات و نرمش در خلق و تواضع و نيك رفتارى و ملايمت و آرامش و خوش خلقى بكوشم .
ترسيم چهره ى صالحان و راه كار دستيابى به ملكه ى عدالت
امام سجاد عليه السلام در اين جا به ترسيم چهره ى صالحان و پرهيزگاران پرداخته است و به شكل ضمنى ، راه كار دستيابى به رستگارى و آراستگى به تقوا و ملكه ى عدالت را تبيين فرموده است .
حضرت ابتدا به خداوند متعال – جل جلاله – عرض مى كند : مرا به زيور صالحان و زينت تقواپيشگان بيآراى ، سپس به تبيين سنخ و جنسيت اين زينت ، مى پردازد و براى اين منظور دوازده صفت را با عبارت هاى بسيار زيبا و سبكى شيرين و دل نشين ، باز گفته است كه نخستين آنها لزوم عدالت ورزيدن و سعى در گسترش دادن آن در جامعه است و اين خود ، دو بخش دارد :
1. لزوم متصف بودن فرد به ملكه ى عدالت ؛
2. بايستگى گسترش دامنه ى دادورزى و دادگرى در سطح جامعه ى انسانى.
..........................
