الَلَّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمّدٍ اَمِينِكَ عَلى وَحْيِكَ و نَجِيبِكَ من خَلْقِكَ و صَفِيِّكَ من عِبادِكَ اِمامِ الرَّحمَةِ و قائِدِ الْخَيْرِ و مِفْتاح الْبَرَكَةِ. خداوندا! بر محمّد كه امين وحى تو و برگزيده از آفريدگان تو و برترين بندگان توست، درود فرست؛ همو كه پيشواى مهر و رحمت، و قافله سالار خير و رأفت، و كليد [گنجينه هاى] بركت و خجستگى است.
محمّد: آن كه خوبيهاى پسنديده بسيار داشته باشد. بسيار ستوده خصال. ابن فارس گويد: پيامبر ما به «محمّد» شُهره است؛ چرا كه خصلت هاى نيكو و پسنديده در او بسيار است. و چون خداوند از اين خصلت ها در وجود او آگاه بود اين نام را به خاندان او الهام كرد.(رياض السالكين، ج 1، ص 428؛ به نقل از تهذيب الاسماء و اللّغات، الجزء الاوّل من القسم الثّانى.) سهيلى گويد: در معناى «محمّد» مبالغه و تكرار است مانند «مُكَرَّم» كسى كه بسيار تكريم و تجليل شده است. به معناى «مُمَدَّح» كسى كه او را بسيار ستوده اند. خداى تعالى، پيش از آن كه خويشاوندانش او را بدين نام بخوانند، محمّد ناميده است. و اين نشانى از نشانه هاى نبوّت اوست؛ چرا كه اين نام با شخصيت او كاملاً منطبق است. از اين روست كه در دنيا پسنديده است؛ زيرا به خصلت هاى نيكو راه يافته و از دانش وسيع و حكمت فراوان بهره برده است. در آخرت نيز محمود است؛ چرا كه به منزلت والاى شفاعت (مقام محمود) نايل آمده است.(تاج العروس، ج 2، ص 339.) و اين جايگاه بلندى است كه خداوند در قرآن كريم، به آن بزرگوار، وعده داده است:
وَمِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ به نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحمُوداً.(اسراء، آيه 79.) و پاره اى از شب را به آن - خواندن قرآن و نماز – بيدار باش كه اين براى تو افزون [از نمازهاى واجب] است. باشد كه پروردگارت تو را در جايگاهى ستوده بدارد.
از آن حضرت به روايت «اهل بيت» (ع) آمده است كه فرمود:
سَمَّانِىَ اللَّهُ من فَوقِ عَرْشِهِ و شَقَّ لى اِسْماً من اَسْمائِهِ فَسَمَّانِى مُحمّداً و هو مَحْمُودٌ.(رياض السالكين، ج 1، ص 428.) خدا از بالاى عرش خود مرا نام نهاد و براى من نامى از نامهايش را، كه محمود است، جدا كرد. از اين رو، مرا «محمّد» ناميد.
حضرت ابوطالب نيز در سُرايش خود بدين نامگذارى مباهى بوده است: «وَ شَقَّ لَهُ من اِسْمِهِ لِيُجِلَّهُ / فَذُوْالعَرشِ مَحمُودُ و هذا مُحَمَّدٌ».(رياض السالكين، ج 1، ص 428.) ابن قُتَيْبِه گويد: يكى از نشانه هاى پيامبرى «محمّد» (ص) آن است كه پيش از او، هيچكس را محمّد، نام ننهاده اند. همچنان كه خداوند، «يحيى» را بى سابقه چنين نامى بدان ناميده است.(رياض السالكين، ج 1، ص 428.- «چه نام است اين كه در ديوانِ هستى / برو نگرفته نامى پيش دستى» (جامى).) يا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلاَمٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَل لَّهُ من قَبْلُ سَمِيّاً.(مريم، آيه 7.) اى زكريّا، ما تو را به پسرى كه نام او يحيى است مژده مى دهيم، كه پيش از اين همنامى براى او پديد نكرديم.
امين: مخلص، وفادار، با ايمان، قابل اعتماد، مورد اطمينان، بى خطر، سالم، در اَمان، بى آزار، بى ضرر و زيان، نگهبان، نگهدار، پاسبان، مأمون، امانت دار و آن كه به او اعتماد شده است.
وحى: آنچه خداوند بر دل پيامبران خود مى افكند. وحى، در زبان عرب و نيز در قرآن كريم، داراى كاربردهايى گوناگون است كه به ظاهر با يكديگر تفاوت دارند. امّا لغت شناسان، عنصر مشترك اين معانى را، «پيامى سريع و نهانى» دانسته اند. اين پيام، شكل هاى گوناگون به خود مى گيرد و در گفتار و نوشتار و اشاره با اعضا و جوارح جلوه مى نمايد.(مفردات راغب، ص 858.) و مقصود از «وحى» در كلام امام (ع) پيامى است كه فرشته نگهبان «جبرئيل»، مستقيماً بر قلب پيامبر (ص) فرود آورده است: نَزَلَ به الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ من الْمُنذِرِينَ.(الشعراء، آيه 194 – 193.) روح امين – جبرئيل - آن را فرود آورده است، بر قلب تو تا از بيم دهندگان باشى.
نجيب: شخصى بزرگوار و شريف، انسان و حيوان پاكيزه گوهر و نژاد، نيك نژاد، اصيل.
صفىّ: دوست خالص و يكدل و پاكباز، برگزيده و خالص و پاك و زلال از هر چيزى.
بركت: سعادت، خير، نعمت، افزونى، روزى (رزق).
پاره اى از اوصاف پيامبر (ص)
عالَم به راه پيامبرى چشم دوخته بود. و امت به انتظار پيامبرى نشسته بود، و شهر و ديار مكّه ظهور پيامبرى را نگران بود، و قبيله اى اميدوار صلاح، و خانواده اى دلباخته رستگارى، و پدر و مادرى بدان شايستگى، كه در حوصله امكان بود، همگى به وجود آمدن پيامبرى را انتظار مى كشيدند. و امّا محمد (ص)، مردى كه هيچ شخص ديگر در اوصاف و مقامات به رتبه او نرسيد، و هيچ كس در منقبت و بلندى مرتبت كه وى را براى چنين رسالتى – رسالتى جهانى – آماده كرد، همدوش او نشد. با ظهور خود به همه اين انتظارها پايان داد. چشم به راهىِ عالَم، و تشويش و نگرانى امت، و انتظار قبيله و خانواده را خاتمه بخشيد. و اينك زين العابدين (ع)، يادگارِ برجاى مانده از دودمان محمد (ص)، در تاريك ترين روزگار بشرى؛ روزگارى كه سلطه شوم امويان بر جهان اسلام سايه افكنده، و زاده پليد معاويه خلافت اسلامى را تصاحب كرده است؛ روزهاى تاريكى كه به فرمان او مردم مدينه قتل عام شدند و لشگر فاسد شام به غارت شهر مدينه پرداخته و اموال و زنان اهل مدينه را تا سه روز بر خود مباح دانسته اند، به دور از چشم همه يزيديان، در مناجات با خداوند، پس از گراميداشت نعمتِ بعثت محمّد (ص) و ياد كَردِ آثار فاخرِ آن، درود و تحيت خداوند را براى آن بزرگوار طلب كرد: «اللّهم فصل على محمدٍ...»، و در شكل و قواره نيايش و ستايش، به پاره اى از اوصاف و فضايلى كه شخصيت بى بديلِ «يتيم عبداللَّه» را براى دريافت وحى الهى و اداى شايسته رسالت جهانى آماده كرده بود، اشاره كرد. اين اوصاف و فضايل عبارتند از:
1 – امين وحى، «اَمِينِكَ عَلى وَحْيِكَ»، قريشيان پيش از بعثت او را با اين وصف مى شناختند. مكّيان از ديرباز كعبه را حرمت مى نهادند و در نگاهدارى آن مى كوشيدند. در سالى كه سيل به درونِ كعبه راه يافت و ديوارهاى آن شكست، قريش ديوارهاى كعبه را خراب كردند و از نو برآوردند. روزى كه خواستند ديوارها را ويران كنند، سنگى را از جاى كندند، امّا سنگ غلطيد و ديگر بار به جاى خود بازگشت! يكى از حاضران گفت: مردم، پولى را كه از راه رباخوارى، و زشتكارى و ستم به دست آورده ايد، در بناى اين خانه به كار نبريد. چون ديوارها را برآوردند و خواستند تا «حجر الاسود» را بر جاى خود نهند، پيشواى هر قبيله مى خواست اين شرافت را نصيب خود و قبيله خود گرداند. ديگر بار آتش كينه افروخته شد و تفاخرهاى قبيله اى زنده گشت. به روش ديرين، طشتى پر از خون فراهم كردند و دست خود را در آن فرو بردند. اين كار سوگندى بود كه به موجب آن بايد به خاطرِ به دست آوردنِ امتياز نَصبِ «حجرالاسود»، با يكديگر پيكار كنند. سرانجام پذيرفتند، كه نخستين كسى را كه از در «بَنى شَيبه» به مسجد در آيد به داورى بپذيرند. و اين نخستين كس، «محمّد (ص)» بود.بزرگان قريش چون او را ديدند، گفتند: او «امين» است و ما به داورى او گردن مى نهيم. «امينِ» امت چون از داستان آگاه شد فرمود: جامه اى بگسترانند و «حجر الاسود» را در ميان آن نهادند. سپس فرمود: هر قبيله اى يك گوشه از جامه را برگيرد و از زمين بردارد و چون چنين كردند، خود «حجر الاسود» را برداشت و در جاى آن نصب كرد و با اين شيوه داورى، آنان را از ريختن خون يكديگر بازداشت.(محمد خاتم پيامبران، ج 1، ص 194.)
در همه عمر يك دروغ از او شنيده نشد، و يك خيانت از او ديده نشد. از همين رو دشمنانش او را ديوانه مى خواندند، امّا هيچگاه نسبت خيانت به او ندادند. اين كه امام سجاد (ع) فرمود: خدايا بر «محمّد» كه امين وحى توست درود فرست؛ يعنى كسى كه نگهدار و نگهبان وحى تو در همه مراتب آن: دريافت، حفظ و نگهدارى و ابلاغ وحى، امين بود. در مرتبه دريافت وحى، افزون برفرشته آورنده وحى كه امانتدار وحى الهى است و با سلامت و امانت اين بار را به مقصد رسانده است «نَزَلَ به الرُّوُح الْاَمِينُ»،(شورى، آيه 193.) محمّد (ص) نيز امانتِ رسالت را پاس داشته و در راه خيانت گام ننهاده است. على (ع) فرمود:
اَوْرى قَبساً لِقابسٍ، و اَنارَ عَلَماً لِحابسٍ. فَهُو أَمِينُكَ الْمَأمُونٌ.(نهج البلاغه، خطبه 106.) شعله اى افروخت كه جوينده، بدان چِراغِ دانش بيفروزد؛ و نشانِ راه را بر پا كرد تا گمراه، ديده بدان دوزد. پس او امين تو و مورد اعتماد توست.
وَإِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ من لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ.(نمل، آيه 6.) و بى گمان قرآن را از نزد فرزانه اى دانا به تو آموخته اند.
دو واژه «تلقّى» و «تلقين» معناى مشترك دارند، و نكره آمدن دو وصف «حكيم» و «عليم» هم به منظور تعظيم است، و هم تصريح به اين كه قرآن كريم از جانب خداوند است و حجّتى بر رسالت پيامبر گرامى (ص) و تأييد معارفى است كه در روزگار بعثت به تدريج آورده است. و گزينش دو نام «حكيم» و «عليم» از ميان همه نامها، بيانگر نزول قرآن از سرچشمه دانش و حكمت الهى است. از اين رو، نقض ناپذير است و هيچ گونه سستى بدان راه ندارد و نيز، ريشه در علم الهى دارد، بنابراين هيچ گونه دروغ در خبرهاى آن نيست، و هيچ خطا و لغزشى به داورىِ آن راه ندارد. در مرتبه نگهدارى و نگهبانى نيز، پيامبر (ص) امين است؛ چرا كه آموزهاى قرآن، تنها در صورتى راه سعادت را مى نماياند كه در دريافت وحى و نگهدارى از آن، لغزش و انحرافى روى ندهد و پيام الهى به همان صورت كه دريافت شده است، محفوظ بماند. از اين رو، همواره نبوّت با عصمت پيوند وثيق دارد. و اين نكته اى است كه خداوند به پيامبر گرامى (ص) وعده داده است؛ آن جا كه به او فرمود: دانش قرآن و نگهدارى از آن را در اختيار تو مى نهيم، تا قرآن را آن گونه كه بر تو نازل شده و تو دريافت كرده اى همواره نگهدارى و هرگز فراموش نكنى و بدان سان كه بر تو فرود آمده است براى خود و ديگران بخوانى:
سَنُقْرِئُكَ فَلاتَنْسى.(اعلى، آيه 7.) زودا كه تو را [به قرآن] خوانا گردانيم پس فراموش نمى كنى.
در تفسير اين آيه آمده است كه چون پيامبر اكرم (ص) به حفظ قرآن حرص شديد مى ورزيد و هنگام نزول آيات كلمات را پيش از آن كه آيه به آخر رسد تكرار مى كرد تا فراموش نكند، خداوند به او مژده و تأمين داد كه حافظه اش را قوى خواهد ساخت و او آيات را فراموش نخواهد كرد. و نوشته اند كه بعد از نزول اين آيه هر مقدار از آيات و حتّى يك سوره بزرگ را كه جبرئيل يكبار بر آن حضرت مى خواند حفظ مى كرد و هيچگاه فراموش نمى كرد. و در مرتبه ابلاغ وحى، نيز، پيامبر گرامى (ص) راه امانت را پيموده است؛ نه چيزى از آن كاسته و نه چيزى بر آن افزوده است:
و ما صاحِبكُمُ بِمَجْنُونٍ. و لَقَدْرَآهُ بِالْاُفُقِ الْمُبين. و ما هو عَلىَ الْغَيْبِ بِضَنِين.(تكوير، آيه 24 – 22.) و يار شما پيامبر (ص) ديوانه نيست. و هر آينه او - يعنى جبرئيل - را در افق روشن – كناره جهان برين – ديده است. و او بر غيب – وحى – بخيل نيست - كه چيزى از آن بكاهد و ناگفته بگذارد.
على (ع) فرمود:
فَبَلَّغَ رِسالاتِ رَبِّهِ كَما اَمَرَهُ؛ لا مُتَعَدّياً و لامُقَصِّراً.(نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه، ج 1، ص 542.) رسالت هاى پروردگارش را همان گونه كه او را فرمان داده بود به جاى آورد؛ نه چيزى بر آن ها افزود، و نه چيزى از آن ها كاست.
در جاى ديگر فرمود:
فَبلَّغَ رِسالاتِ رَبِّهِ غَيْرَ وانٍ و لامُقَصِّرٍ.(نهج البلاغه، خطبه 116.) رسالت پروردگارش به جاى آورد و نه در آن سستى كرد و نه كوتاهى.
و در گفتارى كه به مردم آموخته است كه چگونه بر پيامبر (ص) درود فرستند در توصيف آن بزرگوار فرمود:
فَاضْطَلَعَ قائِماً بِاَمْرِكَ، مُسْتَوفِزاً فى مَرْضاتِكَ، غَيْرَ ناكِلٍ عَنْ قُدُمٍ، و لاواهٍ فى عَزْمٍ، واعِياً لِوَحْيِكَ، حافِظاً لِعَهْدِكَ، ماضِياً على نَفاذِ اَمْرِكَ.(نهج البلاغه، خطبه 72.) بار سنگين رسالت را بر عهده گرفت و دليرانه پيش برد و به امر تو قيام نمود، و در راه خشنودى تو درنگ نكرد و در هيچ اقدامى تأخير نشان نداد، و در عزمى كه داشت سستى ننمود. وحى تو را نيكو گرفت و عهدت را نگاهداشت. آماده اجراى فرمانهاى تو بود.
2- نجابت «وَ نَجِيبكَ من خَلْقِكَ»، محمد (ص) بزرگوار و نجيبى بود كه در نسبش هيچ گونه آميختگى نبود. مردى، كه از ريشه اى پاك و پر فضيلت برخاسته بود، كه همه نياكانش تا آنجا كه زبان تاريخ گوياست و آيينه نسبت، حكايت مى كند در راستگويى و امانت، در عدل و رأفت، در ايثار و شجاعت، و در سلامت روح و اعتدال آفرينش، و در دورى از هوس و خودپسندى و در پاكيزگى از زبونى و در پرهيزگارى، بنام و شناخته شده بوده اند. در چنان ريشه اى با آب عفت و طهارت و در اقليم فضيلت و تقوى بارور شده بود، به راستى كدام مرد جهان با او برابرى مى كند؟ چرخ و فلك در گردش بى قياس و ممتدِ خويش توفيق نيافت كه وجودى همانند او با تار و پودى چنان پاكيزه و بى عيب، كه در هيچ تارش عيب و در هيچ پودش تابِ نقص نباشد، از كارگاه هستى برآورد. او برگزيده موجودات است، نور وجودش در اصلاب شامخ و ارحام پاك و مُطَّهر، در طى روزگارى دراز، منتقل شده، و هر دم بركتى نو و فضيلتى ديگر يافته، و در كمال وجود، در سينه زمانى مقتضى، به صورت محمد در آمده است، و با اين ذخيره هاى طبيعى، و داده هاى خداوندى در عصرى چنان تيره و خسته، كه عالَمِ پير در سراچه سردِ وجود مى لرزيد و با همه وجود خود مى خواست تا مردى ظاهر گردد و دستش را بگيرد و او را راه نمايد، از افق مكّه بر جهان طالع شده است.(راه محمد (ص) نوشته عباس محمد العقاد، ترجمه دكتر اسداللَّه مبشرى، ص 24.) على (ع) به هنگام توصيف شجره نبوت فرمود:
فَاستَوْدَعَهُمْ فى اَفْضَلِ مُسْتَودَعٍ، و اَقرَّهُم فى خَيرِ مُسْتَقَرٍّ. تَناسَخَتْهُمْ كَرائِمُ الْاَصْلابِ اِلى مُطَهَّراتِ الْاَرْحامِ. كَلَّما مَضَى مِنْهُمْ سَلَفٌ قامَ مِنْهُمْ بِديِنِ اللَّهِ خَلَفٌ، حَتَّى اَفْضَتْ كَرامَةُ اللَّهِ سُبْحانَهُ اِلى مُحَمّدٍ (ص)، فَاَخَرَجَهُ من اَفْضَلِ الْمَعادِنِ مَنْبِتاً، و اَعَزِّ الْاُرُوماتِ مَغْرِساً، من الشّجَرَةِ الّتى صَدَعَ مِنْها اَنْبياءَهُ، و انْتَجَبَ مِنْها اُمَناءَهُ.(نهج البلاغه، خطبه 93.) آنان (پيامبران) را در بهترين وديعتگاه به امانت نهاد و در شريف ترين قرار گاه جاى داد. آنان را از اصلاب كريم به رَحِمهايى پاكيزه منتقل گردانيد. هرگاه يكى از آنان از جهان رخت برمى بست ديگرى براى به پاداشتنِ دين خدا جاى او را مى گرفت. تا كرامت نبوّت از سوى خداوند پاك نصيب محمد (ص) گرديد. او را از برترين معادن و عزيزترين سرزمينها بيرون آورد؛ از درختى كه پيامبرانش را از آن برآورده، و امينانِ وحىِ خود را گلچين كرده بود.
محمد (ص)، از نظر اصالت خانوادگى يك نجيب زاده است؛ قبيله اش قريش، برجسته ترين قبيله عربِ حجاز، كه از نظر تجارتى موقعيت حسّاسى در شبه جزيره دارد و در خاندان هاشم، كه انتسابش به كعبه بدان عزّت و احترامى مذهبى بخشيده است.(اسلام شناسى، ص 456.) نه پَستِ گمنامى بود كه در حلقه صاحبان نسب زبون باشد، و نه ثروتمند متنعّمى كه ثروت و تنعّم، او را به سركشى برانگيخته و قلبش را چون قلب حريفان دنيا، سنگين و زنگزده ساخته باشد.
3- برترين بندگان «صَفِّيَكَ من عِبادِكَ»، محمد (ص)، برترين بندگان، و پاك ترين پاكان، و ناب ترين برگزيدگان عالم است؛ كه در اداى رسالت الهى پاكبازترين هاست. داراى سرشتى پاكيزه و زُلال و نفسى مطّهر و معصوم است؛ چرا كه: گوهر پاك ببايد كه شور قابل فيض/ ورنه هر سنگ و گِلى لوءلوء و مرجان نشود (حافظ). على (ع) فرمود:
خداوند، محمد (ص) را از ميان موجودات برگزيد، و براى شرح حقايق دينش اختيار كرد، و به گراميترين كراماتش مخصوص گردانيد و براى رسانيدن پيامهاى نيكو انتخاب نمود. اَلْمُصطفى لِكَرايم رِسالاتِهِ.(نهج البلاغه، خطبه 177.)
4- پيشواى مهر و رحمت «اِمامِ الرّحمَةِ»، محمد (ص) يتيمى بود در ميانِ مهربانان و دلسوزان. امّا نازكشى نداشت، از اين رو ملكه اراده و استقلال در او نمرد و تباه نگرديد، و چون يتيمى نبود كه متروك و رها شده باشد. در روح لطيف و بزرگش قساوت راه نيافت و عزّت نفس اش پايمال نگرديد و فضيلت عطوفت و مهربانى اش سلب نشد. خداوند درباره اش فرمود:
لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ من أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَاعَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَحِيمٌ.(توبه، آيه 128.) هر آينه شما را پيامبرى از خودتان آمد كه به رنج افتادن تان بر او گران و دشوار است؛ به [هدايت] شما دلبسته است، و به مؤمنان دلسوز و مهربان است.
فَبِمَا رَحْمَةٍ من اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا من حَوْلِكَ.(آل عمران، آيه 159.) [اى پيامبر،] به مهر و بخشايشى از خداست كه براى ايشان نرم شدى، و اگر درشتخوىِ سخت دل بودى از گرِد تو پراكنده مى شدند.
محمد (ص) پيامبر مهر بود، رسول رحمت بود، با مهر و رحمت به دعوت برخاست و دراين راه آن قدر رنج كشيد و آزار ديد كه خودش فرمود: «هيچ پيامبرى مانند من آزار نديد و رنج نكشيد». در وجود او زيبايى و حُسنِ خلق، توأمان، موج مى زد و در شفقت و مهربانى با ضعيفان و نيرومندان يكسان بود.
همانگونه كه جمال زيبايش هر بيننده را شيفته خود مى ساخت، شفقت و مهربانى اش دلهاى معاشران و بينندگان را به گِرو مى برد. «بَلَغَ الْعُلى بِكَمالِهِ / كَشَفَ الدُّجى بِجَمالِهِ / حَسُنَتْ جَميعُ خِصالِهِ / صَلُّواعَلَيْهِ و آلِهِ». به راستى امام رحمت بود و پيشواى مهربانى، نه فقط براى مؤمنان و دوستان؛ بلكه براى كافران و دشمنان نيز؛ چرا كه خوش بختى و سعادت را براى همگان مى خواست و شاهراه زندگى را در مقابل خستگانِ وادى طلب و رهروانِ مستعد مى گشود، و تشنگى جهانيان را تنها وجود او بود كه سيراب مى كرد. از اين رو، خداوند او را رحمت و مهر براى جهانيان دانسته، و درباره اش فرموده است:
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ.(انبياء، آيه 107.) و ما تو را نفرستاديم مگر رحمتى براى جهانيان.
5- قافله سالار خير و رأفت «قائِدِ الْخَيْر...»، واژه «خَيْر» از «خارَ، يخارُ، خَيَرةً» به معناى «انتخاب» و اختيار است يعنى توانايى شخص بر انجام كارى از روى انديشه، و ترجيح آن بر امرى ديگر است؛ آن گاه كه در برخورد با يكى از دو كار، به گونه اى در انجام يكى از آنها دچار ترديد و دو دلى شويم، «خيرِ» از آن دو را بر ديگرى ترجيح دهيم؛ يعنى كارى را كه در مطلوبيّت و مرغوبيّت و فضيلت، بر ديگرى برترى دارد و اقدام به آن متعيّن و مشخص است، انجام دهيم. بنابراين «خير» از دو كار، آن كارى است كه از جهت انتخاب مطلوب است؛ مثلاً خير از دو مال، آن مالى است كه به لحاظ سود بخشى مطلوب تر است، و خير از دو خانه، خانه اى است كه به لحاظ سكونت مطلوب تر است، و خير از دو انسان، فردى است كه مصاحبت و همزيستى با او نيكوتر است، و همينطور خير از دو رأى و نظر، آن است كه صائب تر و اقدام عملى بر اساس آن مطلوب تر است. و روشن است كه از ميان چند كار، مثلاً، آن را بر مى گزينيم كه هدف و مقصود ما را بهتر تأمين مى كند. از اين رو، آنچه ما مى خواهيم خير است، هر چند براى وصول به چيز ديگر بخواهيم، ولى خير حقيقى همان مقصد ماست كه هر كار خيرى به خاطر آن انجام مى گيرد. بنابراين خير حقيقى آن چيز يا كارى است كه ذاتاً مطلوب است، و اگر خيرش مى ناميم به لحاظ آن است كه در قياس با ديگرى او را برمى گزينيم؛ يعنى هر چيزى صِرفاً، در قياس با ديگرى خير است و گرنه در ذات خود نه خير است و نه شرّ. و همين سبب شده است كه برخى بپندارند كه «خير» «اَفْعَلِ تَفْضيل» است، در حالى كه اين پندار، باطل است، اگر چه «خير» معناى «اَفعَل تَفْضيل» را دارد؛ وليكن در موارد بسيارى چنين كاربردى ندارد؛ مانند: قل ما عِنْدَاللَّهِ خَيْرٌ من اللّهْوِ. بگو: آنچه نزد خداست از سرگرمى بهتر است؛(جمعه، آيه 11.) چرا كه «لَهْو» هيچ گاه، خوب نيست تا اين كه «ماعنداللَّه»، خوب تر باشد. و اين كه خداى تعالى «خيرِ مطلق» است، براى آن است كه همه چيز در نهايت به او برمى گردد و هر خيرى كه هست از اوست: و براى اوست:
بِيَدِكَ الْخَيْرُ.(آل عمران، آيه 26.) نيكها همه به دست توست.
على (ع) فرمود:
بِيَدِكَ لابِيَدِ غَيْرِكَ زِيادَتىِ و نَقْصِى و نَفْعِى و ضَرّى.(مفاتيح الجنان، مناجات شعبانيه.) همه فزونيها و كاستيها و سودها و زيانها، به دست توست.
هر موجودى در نهايت طالب و خواهان اوست و او مقصد و مطلوبِ همگان است:
اَللَّهُمَّ يا مُنْتَهى مَطْلَبِ الْحاجاتِ.(صحيفه، دعاى 13.) بار خدايا، اى غايت مقصد نيازها.
و ديگر اين كه، محمّد (ص) پيشرو و پيشواى «خير و نيكى» است؛ يعنى آدميان را به «خير مطلق» فرا مى خواند، به سوى «خير محض» رهبرى مى كند:
وَاللَّهُ خَيْرٌ و اَبْقى.(طه، آيه 73.) خدا بهتر و پاينده تر است.
و به هر چه نيكى و خير است، تشويق مى كند:
فَاسْتَبِقُوا الْخَيراتِ.(بقره، آيه 148.) پس به نيكها پيشى گيريد.
و خود نيز زيباترين جلوه «خير» است:
خَيْرَ الْبَرِيِّةِ طِفْلاً، و اَنْجَبَها كَهْلاً. اَطْهَرَ الْمُطَهَّرِينَ شِيْمَةً، و اَجْوَدَ الْمُسْتَمْطَرِينَ دِيمَةً.(نهج البلاغه، خطبه 104.) در كودكى بهترين مردم بود، و در سن كمال برگزيده ترين آنها، پاكتر از همه پاكان بود، و دوام جود و بخشش او از همه بيشتر بود.
6- كليدِ [گنجينه هاى] بركت و خجستگى «مِفتاحِ الْبَرَكَةِ»، بركت از جمله مفاهيم دينى است كه در قرآن كريم و روايات اسلامى جايگاهى مهمّ دارد و در فرهنگ عامه مسلمانان گسترش چشمگيرى يافته است. ريشه «بَ، رَ، كَ» در لغت عرب به معناى مطلق رشد و فزونى، يا فزونى و كثرت در خير است. برخى سعادت را نيز به همين معنا مى افزانيد. اين واژه در قرآن به صورت مفرد به كار نرفته است و تنها به صورت جمع در 3 آيه ديده مى شود (اعراف، 96؛ هود، 48 و 73). واژه هاى هم خانواده «بركت» سى و دو بار، در قرآن كريم به كار رفته است. و در اصطلاح قرآن بركت، ثبوت خير الهى است و بركات، نعمتهاى دائمى و خير ثابت هستند. شايد تفسير بركات به خيرهاى فزاينده نيز، كه با معناى لغوى سازگارتر است، همان خير ثابت را افاده نمايد؛ چون هر خيرى با رشد و فزونى، ثبوت و دوام خود را نيز حفظ مى كند. بركات آسمان بر فزونى باران، و بركات زمين به فراوانى گياه و ميوه آن تفسير شده است. قرآن كريم افراد و گروههايى را مشمول بركات نازل شده از سوى خداوند شمرده است كه عبارتند از انسانها و اقوام مؤمن و متقى، نوح و امّتِ پيرو او، ابراهيم و اسحاق، اهل بيت ابراهيم، موسى و عيسى (ع). واژه «تبارَكَ» در قرآن نه بار و همواره براى ذات مقدّس خداوند به كار رفته، همان گونه كه انزال بركات نيز تنها به خداوند نسبت داده شده است. معناى «تَبارَكَ»، ثابت در خير بودن خداوند، يا متعالى بودن او به واسطه وحدانيت وى در ازلى بودن و لايزال بودن است. بركت در تداول امروزى فارسى زبانان، به معناى بسيارى نعمت و فزونى در خير است. و برخى از مصاديق شايع نعم الهى، چون نان و نمك، در ميان مردم، به عنوان نماد بركت شناخته شده اند.(درباره بركت به تفسير الميزان، ج 7، ص 297؛ دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 11، ص 744، رجوع شود.)
محمد (ص)، مردى كه براى دعوت به توحيد و يگانه پرستى قد برافراشت، مردى كه هدايت بشر را پيشه خود ساخت، مردى كه براى مبارزه با ظلم و بيدادگرى در هر شكل آن به پاخاست و از چهره زشت ستمگرى پرده برداشت. نه تنها خود از مصاديق بارز بركت؛ بلكه بارزترين مصداق آن بود كه خداى تبارك و تعالى به جامعه بشرى عطا فرمود. قرآن، نبوت، و رسالت او نيز بركت بود؛ بركتى كه در پرتو آن، انسان تولّدى دوباره يافت. خورشيدى بود كه در تاريك ترين روزگار درخشيد و با تابش خود عرصه هاى تاريك انديشه ها را روشنى داد و جامعه، كه «مرده اى متحرك» بود، در پرتو رسالت او در همين سراىِ دنيا، رستاخيزى معنوى يافت و انسانيّتِ متعالى نقاب از رخ برگرفت و جهان به عنوان زيباترين تجلّى خداوند تفسير شد. محمّد (ص)، كه كليد گشايش گنجينه هاى بركت بود، با گشودن اين گنجينه ها، پاكيزه ها را حلال و پليديها را حرام، و بار گرانِ تكاليف سخت و دشوار را از دوش آدميان بنهاد، و غل و زنجير آداب و رسوم دست و پاگير را از آنها فرو نهاد و آدميان را به جايگاه كرامت و بزرگوارى راه نمود. به پيمودن راه خوشبختى – خوشبختى فرد و اجتماع - كه صراط «اسلام» است فراخواند؛ يعنى به آسايش جاويدان، كه همواره خوش زيستن و در زندگى خوش بودن و پس از مرگ نيز خوش بودن است، فراخواند. از اين رو، مكتب او نيز «مبارك» است:
كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبَابِ.(ص، آيه 29.) [اين قرآن كتابى است فرخنده و با بركت كه آن را به سوى تو فرو فرستاديم تا در آيات آن بينديشند، و تا خردمندان پند گيرند.
.............................
