• بخشی از دعای 49
خداوند شما را هدایت كرد، اما راه صلاح را نرفتید و در پی خواهش
بنا بر مطالب ياد شده ، بارش سراسرى و فراگير كه مورد درخواست حضرت سجاد عليه السلام در اين جا است ، براى تعادل سيستم عمومى جبه هاى هوا و پيدايش لطافت فضا بسيار ضرورى است و اين خود نياز به بارندگى هاى مجدد و متناوب فراوان دارد ؛ بدين معنا كه دعاى امام عليه السلام براى بارش در همه ى آفاق براى افزايش نعمت ، ثروت و پيدايش آرامش و امنيت عمومى است و در ظهور و بروز سيتم هوايى مناسب و گردش و جنبش به صورت نسيم ها و بادهاى موسمى و تنظيم درجه ى حرارت و برودت مناطق مختلف ، سهم بزرگى خواهد داشت .
و امنن على عبادك بايناع الثمرة ، و أحى بلادك ببلوغ الزهرة ، و أشهد ملائكتك الكرام السفرة بسقى منك نافع ، دائم غزره ، واسع درره ، وابل سريع عاجل.
خدايا ! بر بندگان با رسيدن ميوه ها منت نه و شهرها را با پيدايش گل ها و سبزه ها زنده نما و آن دسته از فرشتگان گرامى را كه ويژه ى نزول باران هستند حاضر گردان تا باران هاى نافع بسيار و با ريزش پيوسته و پردامنه و تند و با شتاب ببارند .
آثار و فوايد باران
رسيدن ميوه ها ، برگى ديگر از دفتر لطافت نظام صنع و هديه اى پربار از غيب عالم است . تصور اين پديده هاى شگرف عالم طبيعت - پيش از آشنايى و مشاهده ى آنها - در توان فكرى انسان نيست . تدبر در صنع بديع و نمايش هنرى الهى ، حقيقتا انسان را به حيرت وا مى دارد و اين حيرت و تحسين پس از تجربه و شناخت نسبى علمى ، افزايش مى يابد و هر چه شناخت كامل تر گردد ، فرد متوجه مى شود كه اين نظام شگرف و آفرينش و حفظ آن در حيطه ى قدرت و اختيار هيچ كس جز قدرت و حكمت غيرمتناهى الهى نيست و هر متفكرى را به اين اعتراف وا مى دارد كه او آگاه و فرزانه است و هر چه را اراده كند ، مى تواند : (و هو الحكيم العليم) و (ان ربك فعال لما يريد).
رشد شكوفه ها و پيدايش گل ها و روييدن گياهان ، حيات تازه اى است كه دمادم از خزاين وجود ناشى مى گردد و زندگى انسانى را همراه با جهانى از طراوت و پيدايش ذوق و عشق زينت مى دهد .
امام معصوم عليه السلام از خداوند متعال درخواست مى كند كه مأموران باد و باران را احضار فرمايد تا بارشى نافع را ترتيب دهند .
ما از وزش باد و باريدن باران ، چيزى جز يك جا به جايى آرام و بارش قطراتى از آب احساس نمى كنيم ، ولى در عين حال مى دانيم كه كشمكش هاى شگفتى در فضا و سطح قاره ها و فلا ها صورت گرفته است و تموج هوا به طور منظم و دقيق و از روى حساب صورت پذيرفته است ، تا باران هاى حيات بخش جان فزا به طور معقول در فصل خود و به قدر نياز ببارد ؛ به گونه اى كه كم ترين اختلالى در اوضاع جوى و تراكم يا حجم و ميزان فشار جبهه هاى متنوع هواى گرم و خشك ، گرم و مرطوب ، سرد و خشك و نهايتا سرد و مرطوب رخ ندهد .
البته گاهى نوسانى اندك در رژيم گرمايش و سرمايش يك اقليم يا بر هم ريختگى مختصر در منحنى پراكندگى كانون هاى هواى پرفشار و كم فشار باعث مى شود كه سيل بنيان كن پديد آيد و با جريان يافتن بر سطح زمين هر چه سر راه باشد ، با خود بشويد و ببرد و گاه تند بادى بر شهر و ديارى وزيدن گيرد و همه چيز را در هم كوبد . قرآن كريم درباره ى قدرت فوق العاده ى يكى از اين بادها مى فرمايد : (تنزع الناس كأنهم أعجاز نخل منقعر ؛ مردم را از جا مى كند ، همانند تنه هاى درخت خرما كه ريشه كن شده باشند.) و يا حركت امواج سرما آن چه را كه مردم در زمين كشته اند يا رشته اند ، جاروب كند يا طوفان داغ ، ريشه ى هر جنگل و خرمن را بسوزاند .
خداوند منان گاه نمونه هايى از اين حوادث طبيعى را به نمايش مى گذارد تا مردمان بدانند كه سفيران الهى كه مأمور باد و باران هستند ، چگونه با نظم دقيق ، امواج آب و هوا را مهار فرموده اند ؛ امواج عظيمى از هوا برمى خيزند و ستون هاى بزرگى از آن به طور موازى هم چون پرنده اى عظيم الجثه و پرآب حركت مى كنند و در طول هزاران كيلومتر با وزش منظم و دقيق خود به مقصد معينى روان مى گردند و در اين حركت بر سر راه خود گاه كشتى ها را حركت مى دهند و گاه گل و گياه را تلقيح و بارور مى سازند و برودت و طراوت مناطق و قاره ها را تنظيم مى كنند ، تا سرانجام در قرار مكين خود جايگزين شوند .
همه ى اين ها نيروهاى الهى است كه قدرت لا يزالى او در طبيعت به وديعت گذارده است كه گاه از اين قدرت در لسان روايت به ملك مأمور باد يا باران تعبير شده است كه پيوسته دست اندركار و منشأ آثار بسيارند ، اما هرگز به چشم ديده نمى شوند و با اختلال در نظم حيرت انگيز هوا ، تنفس براى بشر مشكل مى شود چرا كه هوا ضرورى ترين عنصر براى ادامه ى حيات انسان است ؛ اگر انسان نبود آب و نان گاه تا چند روز تحمل مى كند ، ولى اگر در هوا خللى روى دهد ، حداكثر بقاى انسان از چند دقيقه تجاوز نخواهد كرد .
اختلاف درجه ى حرارت هوا يكى از اساسى ترين عوامل پيدايش باد ، باران و ابر است كه اين تفاوت يك دگرگونى و ناهم خوانى درونى بيش نيست ، ولى دامنه ى تحولاتى كه در عالم ايجاد مى كند ، آن چنان است كه اگر خداى داناى توانا آن را محدود و حساب شده قرار ندهد ، جهان را ويران مى كند ؛ مثلا اگر درجه ى حرارت هوا در همه ى نقاط زمين همسان باشد و به صورت سطحى افقى و به طور مساوى انرژى حرارتى خورشيد را دريافت كند و نيز همه جا فشار هوا همسان باشد ، در اين صورت با متراكم شدن هوا ، حرارت زمين آن چنان رو به فزونى مى گذارد كه زمين به صحرايى سوزان مبدل مى گردد و همه ى آن چه را كه پرورده ، مى سوزاند . بدين ترتيب ، تموج هوا همراه با ذرات آب ، حرارت و برودت ، كره ى زمين را معتدل ساخته و آماده ى زيست و كشت مى كند و چرخه ى اكو سيستم را برقرار مى سازد و رويش و بارش ، به ميزان متناسب جواب گوى نيازهاى محيط زيست مى گردد.
تحيى به ما قد مات ، و ترد به ما قد فات ، و تخرج به ما هو آت ، و توسع به فى الأقوات ، سحابا متراكما هنيئا مريئا طبقا مجلجلا ، غير ملث ودقه ، و لا خلب برقه .
خداوندا ! بارانى بفرست كه زمين هاى مرده را زنده كند و زيان هاى پيشين را جبران نمايد و بدين سان آن چه بايد به دست آيد ، مرحمت فرمايى و در روزى مردم گشايش كرامت كنى . ابرى را سوق ده كه فشرده باشد و آبى گوارا و صحت افزا ببارد ؛ ابرى كه طبقاتش روى هم قرار گيرد و رگبارى مبارك به همراه آورد ؛ ابرى كه صداى غرش رعد از آن به گوش رسد و بارانش دايم و برقش بى باران نباشد .
باران ؛ چگونگى تشكيل ، عوامل و ويژگى ها
نكته ى جالب اين فراز آن است كه در اين دعا برخى از ويژگى هاى باران به شكل زيبايى بيان شده است : باران زمين مرده را احيا مى كند ، زيان هاى گذشته در اثر بركات فراوان آن جبران مى گردد و به وسيله ى باران فرآورده هاى زمين ، نصيب ما مى شود .
آب باران در بسيارى از تركيبات شيميايى به عنوان عنصر واكنش دهنده و در برخى ديگر هم چون عامل تسريع واكنش (كاتاليزور) شركت مى جويد و در نتيجه ، فرآورده هاى با بركت و زندگى بخش آن تقديم انسان مى گردد .
نكته ى درخور توجه ديگر آن است كه امام عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است كه ابرها متراكم باشند ، چرا كه تراكم ابر از شرايط حتمى ريزش باران مفيد است ؛ گاهى از تصاعد هواى مرطوب در ارتفاع كم و نزديك به زمين تا هنگام عصر ، ابرهاى گنبدى شكل سفيد رنگى تشكل مى يابد كه در اصطلاح هواشناسان به نام ابرهاى انباشته ، معروف هستند . اين ابرها جزو ابرهاى بارانى طبقه بندى نمى شوند و گاهى هم ابرهايى در جبهه هاى سرد يا گرم فضا ديده مى شود كه پوشش غليظى در برابر پرتوهاى حيات بخش خورشيد ايجاد مى كنند و موجب سرماى شديد و هواى راكد و خشك مى شوند .
ولى گاهى ابر در اتفاع ده كيلومترى از سطح زمين تشكيل مى شود ، اين ابرها به صورت كوه هاى يخ در مى آيد . از سوى ديگر تونل هاى باد در لايه هاى فوقانى آتمسفر از ذرات پراكنده ى آب ، طبقات ديگرى را تشكيل مى دهند و بدين سان ابر مطبق پديد مى آيد . با برخورد دو جبهه ى هواى گرم و سرد و پيدايش رعد و برق هاى پياپى ، باران درشت و مداوم خواهد باريد . در اين ميان ، رعد و برق يكى از علت هاى مؤثر در ارتباط و پيوستگى طبقات ابر و هم گرايى ذرات بسيار ريز آب و در نتيجه درست شدن قطره ى باران به شمار مى رود ، چرا كه موجب تخليه بار الكتريكى و تكان هاى شديد در پيكره ى ابرها مى شود و اين لرزش ، خود كمك فراوانى براى به هم پيوستن ذرات ريز بخارآب معلق در هوا در بر دارد و در اين هنگام ، قطرات درشت آب كه از هوا سنگين تر است ، به سوى زمين حركت مى كنند .
بدين جهت امام عليه السلام در فرمايش خود از خداوند سبحان درخواست نمود كه ابرها داراى رعد و برق باشد و نيز افزود كه ، برق كاذب و بدون باران نباشد . نيز از سويى مى خواهد كه باران هاى شديد كه موجب شستن خاك و فرسايش زمين مى گردند و صدمه ى فراوان براى ميوه ها و كشت و زرع به دنبال دارند ، فرو نفرستد و اين نزولات آسمانى ، گوارا و از آلودگى هاى موجود در طبقات جو - مانند ذرات گرد و خاك و نمك موجود در آب تصعيد شده درياها - عارى باشد ، تا رنگ و طعم و بوى آب به تيرگى يا تلخى و شورى و ... نگرايد و آبى گوارا و بهداشتى در دسترس مردمان قرار گيرد .
اين احاطه ى علمى كه از ماوراى آسمان ها تا كف درياها را شامل مى شود ، از امام معصومى صادر شده است كه در زمان حيات مباركش ، جاهليت هنوز از حجاز - به تمام معنا - دامن نكشيده بود . خرد حكم مى كند كه براى رشد و تعالى خويش در مقابل دستورهاى آن بزرگ مردان وحى و معرفت سر تسليم فرود آوريم . صلوات الله عليهم أجمعين .
اللهم اسقنا غيثا مغيثا مريعا ممرعا عريضا واسعا غزيرا ، ترد به النهيض ، و تجبر به المهيض ؛
پروردگارا ! ما را به بارانى كامل و فراوان كه قحطى را بزدايد و روياننده و پرورنده ى گياهان و پرآب و فراگير باشد - آن گونه كه گياهان و سبزه هاى پژمرده را شاداب كند و به حال اول برگرداند و كم آبى ها را جبران كند - سيراب فرما .
ويژگى باران مفيد و باران ويرانگر
يكى از اوصافى كه حضرت سجاد عليه السلام در اين فراز براى باران برمى شمارد ، نشان مى دهد كه باران هايى هستند كه خود موجب بلا و گرفتارى اند و هيچ يك از صفات ياد شده اى را كه امام تقاضا فرموده ، ندارند و ياد دست كم فاقد بعضى از آنها هستند . بنابراين ، صفات درخواست شده از آن جهت مهم اند كه اگر باران فاقد هر يك از اينها باشد ، كارايى لازم را نخواهد داشت و جبران كننده ى كاستى و رويش و بالندگى مزارع نخواهد بود و در اين صورت ، آثار بركت و وفور نعمت را نبايد از سال پيش رو انتظار داشت ؛ مثلا بارانى كه بخواهد قحطى زدايى كند ، بايد در فصل معين و به مقدار خاص ببارد و گرنه زيان آن بيش از سودش خواهد بود . هم چنين اگر ابرها بار خود را در مدت بسيار كم تخليه كنند ، سيلى بنيان كن به راه مى افتد كه حرث و نسل را به تاراج مى برد ، يا اگر در غير فصل ببارد خسارت هاى بسيار به بار مى آورد و يا اگر دوره ى تناوب بارش ها بيشتر از حد ، فاصله دار باشد ، شرايط مطلوب براى رشد گياهان فراهم نخواهد شد .
از اين رو در برخى از روايات ، از خدا خواسته شده است كه به آنان باران نافع كرامت فرمايد كه منظور باران واجد تمامى شرايط مزبور است .
نيز در ادامه حضرت درخواست فرموده است كه باران هم ، عريض و فراوان ببارد و هم واسع و فراگير تا سفره هاى آب زير زمينى به خوبى تغذيه شوند و در نتيجه چاه ها و چشمه ها و قنوات پرآب گردند و موجبات امن و امان و آرامش مردم بيش از پيش فراهم گردد و در نتيجه ، صحنه هاى پر شمار تهاجم ملت هاى گرسنه به مناطق آباد و پر نعمت ديگر تكرار نشود .
بدين ترتيب ، نزولات جوى خود از عوامل زمينه ساز استقرار نظام تعادل اقتصاد بين المللى است كه فقدان آن ، حوادث تلخى به دنبال خواهد داشت ؛ چنان كه امروزه 70% درصد ذخاير زير زمينى و منابع ملى كشورها در اختيار حدودا 20% درصد جمعيت جهان قرار دارد و قسمت عمده اى از مردم در گرسنگى و فقر به سر مى برند و از اين بلاى عظيم رنج مى برند . هر چند اين حالت ناپايدار ، استمرار نخواهد يافت و عقده هاى پيچيده ى روحى و اختلاف غيرمعقول طبقاتى ناگهان سر باز كرده و چونان سيلى بنيان كن ، آن چه را كه دست ظلم و جور گرد آورده به تاراج خواهد برد .
اصولا در دعاهاى مأثور از امامان هدايتگر عليهم السلام ، سخنان پر بار بسيارى به چشم مى خورد و در اين جا هم حضرت سجاد عليه السلام جهت برقراى تعادل ، از خداوند سبحان آبادى سراسرى براى همه ى اقطار عالم ، مى طلبد تا هيچ سرزمينى مورد تهديد ديگران نباشد .
افزون بر اين ، آن امام رحمت درخواست فرموده است كه ضررهاى گذشته و قحطى ها هم با نزول رحمت الهى جبران گردد تا فقر از نظام اجتماعى ريشه كن گردد ، چه در روايات آمده است كه : «هر كس داراى زمين و آب باشد و با اين حال اظهار درماندگى كند ، از رحمت خدا به دور است» . در صورتى كه از آب و زمين به نحو درست استفاده شود ، هرگز بشر با فقر دست به گريبان نخواهد بود ، چرا كه خداوند متعال چندين برابر نياز انسان ها ، ذخاير قابل استحصال در دل زمين به وديعه گذارده است كه بايد با به كار بردن هوش لازم و تلاش جدى ، آنها را استخراج نمود .
اللهم اسقنا سقيا تسيل منه الظراب ، و تملأ منه الجباب ، و تفجر به الأنهار ، و تنبت به الأشجار ، و ترخص به الأسعار فى جميع الأمصار ، و تنعش به البهائم و الخلق ، و تكمل لنا به طيبات الرزق ، و تنبت لنا به الزرع ، و تدر الضرع ، و تزيدنا به قوة الى قوتنا ؛
پروردگارا ! بارانى بر ما ببار كه كوهساران را از آن جارى كنى و چاه ها و قنات ها را با آن پر سازى و نهرها را با آن جوشان نمايى و درختان را بدان برويانى و قيمت ها به بركت آن فرو بارد و ارزانى به بار آرد و از اين راه چهارپايان ، بلكه همه ى خلق در آسايش شوند و بدين وسيله روزى پاكيزه به اندازه ى كافى به همگان برسد و كشته ها به خوبى رشد كنند و شير دام ها ريزان گردد و از اين رهگذر ، نيرويى بر نيروى ما بيفزايى .
ويژگى هاى ديگر باران سودمند
امام عليه السلام در اين بخش جريان يافتن چشمه ساران و پر شدن سفره هاى زير زمينى و پرآب شدن نهرها و ارزانى قيمت ها را در پيوند با هم دانسته است . چنان كه در توضيح فرازهاى پيشين اشاره گرديد ، امام معصوم عليه السلام عنايت ويژه اى دارد كه همه ى سرزمين ها را مورد لطف خود قرار داده و آسايش همه ى آفريده ها را درخواست فرمايد و در اين زمينه ، كافر و مسلمان در نظر ايشان برابر است . از اين رو ، آسايش عمومى را با پر شدن قنات ها وآب هاى زيرزمينى براى همگان مورد درخواست قرار داده است.
...................
