حضرت سجاد عليه السلام در اين دعا ، با بيان انواع دشمنى ها و نيرنگ هاى شيطان ، از راه هاى نفوذ در اعماق وجود انسان پرده برداشته و به راه هاى جلوگيرى از ورود او به حريم دل و دخالت در تصميم گيرى هاى انسان اشاره نموده است .
اين دعا از جهات ياد شده و نيز جنبه هاى ديگر درباره ى شيطان ، آكنده از معارف بلند توحيدى است .
اللهم انا نعوذ بك من نزغات الشيطان الرجيم و كيده و مكائده ، و من الثقة بأمانيه و مواعيده و غروره و مصائده ؛
خدايا ! از وسوسه هاى شيطان رانده شده و حيله و مكرهاى او و از آن كه به دروغ ها و وعده ها و فريب ها و دام هاى او اعتماد كنيم ، به تو پناه مى بريم.
مفهوم وسوسه و راه تسلط شيطان بر انسان
«نزغ» به معناى وسوسه است و وسوسه ، كارى است كه انسان آن را فقط در ذهن خود مى يابد و قابل رؤيت نيست ؛ يعنى در حقيقت سيطره ى شيطان با وسوسه ، تنها از طريق قلب و روح آدمى صورت مى پذيرد . شيطان هميشه در صدد تسخير قلب ، مركز فرماندهى قواى انسان است ، زيرا صدور اعمال و رفتار جوارحى بستگى به فرماندهى قلب انسان دارد و چنان چه دل به ديده اى متمايل نگردد و شوق به آن در دل برانگيخته نشود ، به هيچ وجه اين ايده ى او ، جامه ى عمل نخواهد پوشيد . بر اين اساس ، اگر شيطان توانست دل و جان كسى را فتح كند ، بر تمام قواى او مسلط شده و تمام راه هاى گريز را به روى او مى بندد .
در روايتى وارد شده است : «حضرت عيسى عليه السلام از خداوند متعال درخواست كرد كه جايگاه شيطان را در وجود بنى آدم به او نشان دهد . در پى اين درخواست ، مارى را مشاهده كرد كه سر خود را روى قلب انسانى گذارده است و هر گاه او از خداوند متعال ياد مى كند ، آن افعى خود را كنار مى كشد و در حال غفلت قلب وى را در اختيار مى گيرد.»
بدين جهت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :
لو لا أن الشيطان يحومون على قلوب بنى آدم ، لنظروا الى ملكوت السماوات ؛
اگر شيطان ها بر گرد قلب آدميان حلقه نمى زدند ، انسان ها قطعا ملكوت آسمان ها را مشاهده مى كردند .
دام هاى متنوع شيطان
دام هاى شيطان فراوان و متنوع است و هر كسى را پس از شناسايى ، با ابزار مناسب در بند مى كند و به طرف خود مى كشد . حضرت در اين جا به برخى از آن كيدها اشاره فرموده است : وسوسه ، فريب ، جلب اطمينان به آينده ، وعده هاى دروغ و غرور ، كمندهايى است كه شيطان از هر يك در شرايط خاص استفاده مى كند.
«كيد» به معناى تلاش براى فساد و به تباهى كشاندن افراد است و البته منحصر در نوع خاصى هم نيست . از اين رو ، حضرت فورا به دنبال كيد ، «مكائد» را اضافه مى فرمايد تا روشن شود كه حيله هاى شيطان گوناگون بوده ، بيش از آن است كه مردمان مى شناسند .
نيز از جمله حيله هاى او ، اميدوار كردن انسان به آرزوهاى دور و دراز است ؛ همان پديده اى كه اميرمؤمنان درباره ى آن فرمود :
ان أخوف ما أخاف عليكم اثنان : اتباع الهوى و طول الأمل .
دو چيز است كه سخت مرا نسبت به شما نگران مى سازد ؛ پيروى از هوا و هوس و آرزوهاى دور و دراز .
كيد ديگر ابليس ، وعده هايى است كه آدمى را به لحاظ روحى ، كاملا خلع سلاح مى كند تا سرانجام در برابر جذابيت هاى فريبنده تسليم مى شود .
يكى ديگر از كيدهاى شيطان ، وعده هاى پوچ و سراب گونه است كه انسان تا دم مرگ در انتظار آنها مى نشيند ، ولى هرگز جامه ى عمل نمى پوشد ؛ هم چنان كه غرورهاى هوس ناكى كه انسان را وا مى دارد تا ثروت و علم و قدرت خود را خرج كند و در راه نيل به هوس ها با خدا مبارزه كند ، خود يكى ديگر از كيدهاى شيطان لعين است . كج روى ها ، شرارت ها و سوءخلق و غضب هاى بى مورد نيز طيف ديگرى از كيدهاى او را تشكيل مى دهد ؛ لغزشگاه هايى كه جز با پناه بردن به خدا قابل اجتناب نيست .
و أن يطمع نفسه فى اضلالنا عن طاعتك ، و امتهاننا بمعصيتك ، أو أن يحسن عندنا ما حسن لنا ، أو أن يثقل علينا ما كره الينا ؛
خدايا ! به تو پناه مى بريم از اين كه در گمراه ساختن ما از طريق بندگى تو طمع ورزد و ما را از رهگذر مخالفت با تو خوار كند و يا اين كه هر چه را در نظر ما زيبا جلوه دهد ، نيكو ببينيم ، يا آن چه را منفور جلوه دهد ، بر ما دشوار آيد .
درخواست مقام مخلص بودن
در اين قسمت ، امام سجاد عليه السلام از اين كه شيطان راه نفوذ در دل انسان را همواره بيابد ، به خدا پناه برده است . در واقع در اين عبارت به اين مسئله پرداخته شده است كه تا زمينه در آدمى نباشد ، شيطان هرگز سعى بى فايده براى گمراهى فرد به كار نمى بندد . دقيقا بدين جهت شيطان خود گفته است :
(و لأغوينهم أجمعين الا عبادك منهم المخلصين) ؛
قطعا همه ى بندگانت به جز بندگان مخلص تو را ، گمراه خواهم ساخت .
مخلص (با فتح لام) در برد تيررس سلاح ابليس نيست ، زيرا زمينه ى گمراهى و اغوا شدن در او نيست ، اما در غيرمخلص كه اين زمينه وجود دارد ، شيطان از هيچ اقدامى براى به گمراهى كشاندن فرد فرو گذار نمى كند .
بنابراين ، در واقع جضرت سجاد عليه السلام از خداوند منان درخواست فرموده است كه ما را از بندگان مخلصت قرار ده ، تا شيطان در گمراه ساختن ما طمع نكند ؛ يعنى ما را در چنان جايگاهى قرار ده كه از منظر او به دور باشيم .
راه هاى نفوذ شيطان
يكى از مهارت ها و سلطه هاى شگفت انگيز شيطان ، بهره مندى از قدرت خوب جلوه دادن امور ناپسند و نفرت انگيز نمودن كارهاى نيك است . او در ادراك فرد تصرف مى كند و قدرت طبيعى تشخيص را از شخص تحت سلطه خود سلب مى كند و در نتيجه فرد قدرت انتخاب را از دست مى دهد و به يك اسير تبديل مى شود . اين نوع اسارت بدترين نوع اسارت است كه هيچ يك از اسيران جنگى نيز در طول تاريخ مشابه آن را تجربه نكرده اند ، چرا كه اسير شيطان با عقل و تصميم و فكر فراوان چاه را انتخاب مى كند و در قعر آن فرو مى رود . براى نمونه ، كسانى كه كيد شيطان در آنان كارگر مى افتد بهترين كارها - مثلا خدمت به مردم - را كارى بس دشوار مى بينند و از آن فرار مى كنند ، يا اطاعت و عبادت برايشان مشكل مى گردد . قرآن كريم مى فرمايد :
(و انها لكبيرة الا على الخاشعين)؛
نماز دشوار و سنگين است مگر بر خاشعان .
اينان اداى نماز را خلاصى از يك مشكل مى دانند و از هر عبادتى به نوعى شانه خالى مى كنند ، در حالى كه در طلب دنيا از هيچ مشكلى نمى هراسند و از هيچ تلاشى دريغ نمى كنند و براى رسيدن به يك هوس ننگ بار چه بسا خود را در مهلكه هاى هولناك مى اندازند و تا سر حد مرگ پيش مى روند و تمامى آنها را به جان مى خرند ، ولى براى به جا آوردن دو ركعت نماز صبح كمترين عزم و اراده اى در ايشان نيست.
..........................
