ثم له الحمد مكان كل نعمه له علينا و على جميع عباده الماضين و الباقين عدد ما أحاط به علمه من جميع الأشياء، و مكان كل واحده منها عددها أضعافا مضاعفه أبدا سرمدا الى يوم القيامه. پس حمد در مقابل تمام آن نعمت هايى كه بر ما و تمام بندگان گذشته و آينده اش ارزانى داشته به عدد آنچه او به آن عالم دارا سزاست، بلكه به تعداد هر نعمت، چنين حمدى به طور ابد تا قيامت لازم و حتمى است.
لزوم حمد در مقابل نعمت از نظر عقل قطعى و حتمى است و جاى هيچ گونه ترديد و شك و شبهه اى ندارد ولى سؤ ال در آن است كه نعمت هاى مربوط به امتهاى پيشين در ايام گذشته چرا و چگونه براى امتهايى پيشين كه هنوز به وجود نيامده اند ضرورت دارد و شكر را در هر زمان قرار داده است؟ بر گذشتگان از ما شكر بر نعمت هاى ما لازم بوده و بر گذشته نسبت به گذشتگان؟!
حال بايد دانست كه نهاد هستى داراى حقيقت واحدى است و ذره ذره موجودات آن از ديگرى متأثر هستند. پس اگر در فضاى غير متناهى ميليون ها سال قبل اتفاقى افتاد كه مثلا انبوه توده گازها به صورت منظومه ها و كهكشان ها در آمد، بر امروز تأثيرى تمام دارد؛ چنان كه آنچه امروز اتفاق افتد در همان كهكشان ها بى تأثير نيست. به گفته حضرت، علامه طباطبايى رحمه الله: اگر دم ماهى در درياى كارائيب حركتى كند،؛ در جو اثر خواهد گذاشت؛ چنانكه حركت همان ماهى معلول هزاران هزار علل گذشته و مقارن است كه با فقد هر يك از آن ها، اين حركت هرگز ميسر نخواهد بود. لذا نعمت هاى جارى در گذشته قطعا موثر در نعمت موجود خواهد بود، چنان كه نظم طبيعى عالم و آبادانى موجود در امروز، گاهى به جهت آبادانى گذشته بوده است همان طور كه آبادانى امروز مؤ ثر در آينده است - چون اگر ملاحظه آينده در كار نبود، اين نعمت امروز تحقق پيدا نمى كرد.
پس اگر ما هم اكنون در نعمت به سر مى بريم؛ مرهون نعمت هاى گذشته جارى در امم سابقه هستيم، چنان كه مرهون نعمت هاى آيندگان نيز مى باشيم و نكته جالب در جريان گذشته و حال و آينده آن است كه استاد عظيم الشأن ما حضرت علامه طباطبايى رحمه الله مى فرمود: فضل خدا يك واحد است و علامت آن تأثير و تأثر مجموعه نظام از يكديگر است و ما امرنا الا واحده كلمح بالصبر آنچه از ناحيه ماست، يك واحد است كه به سرعت چشم به هم زدن، بلكه كمتر به وقوع مى پيوندد.
................
