فَصَلِّ عَلَيْهِمْ يَوْمَ يَأْتِى كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ و شَهِيدُ و صَلِّ عَلَيْهِمْ صَلاةً تَزيدُهُمْ كَرامَةً عَلى كَرامَتِهِمْ و طَهارَةً عَلى طَهارَتِهِم اللّهُمَّ و اذا صَلَّيْتَ عَلى مَلائِكَتِكَ و رُسُلِكَ و بلَّغْتَهُمْ صَلاتَنا عَلَيْهِمْ فَصَلِّ عَلَيْنا بِما فَتَحْتَ لَنا من حُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِمْ اِنَّكَ جَوادٌ كَرِيمٌ. پس خدايا در آن روزى كه فرامى رسد و با هر كس دو فرشته؛ يكى «پيش راننده» و ديگرى «گواه»، همراه است بر همگى ايشان؛ همه (اصناف فرشتگان) درود فرست. درود فرست بر ايشان، درودى كه بر كرامت شان كرامت و بر پاكى شان پاكى افزايد. خدايا آن گاه كه بر فرشتگان و فرستادگانت درود مى فرستى و درودمان را به آنان ابلاغ مى كنى به سبب آنكه نام نيكو و ياد خيرشان بر زبان و دل مان جارى كرده اى، بر ما نيز درود و رحمت فرست زيرا كه تو بخشنده و بزرگوارى.
سائق، پيش برنده، راننده و گسيل كننده، كسى كه كسى را به جلو مى راند و بى حرمت مى برد. گويى حيوان را، هِى مى كند.
شهيد، گواه، آن كه در راه خدا يا امرى مقدس كشته مى شود، كشته در راه خدا، راستگو در گواهى دادن، دانا كه چيزى بر او پوشيده نماند، از نام هاى خداى تعالى.
جواد، بخشنده، كريم، جوانمرد.
كريم، بزرگوار، سخاوتمند، بهترين و نيكوترين هر چيز، مرد باگذشت، آن كه بدون چشم داشت و عوض به مردم سود مى رساند، و مردى كه داراى تمام خصال نيكوست و از نام هاى خداى تعالى است.
فُصَلِّ عَلَيْهِمْ يَوْمَ يَأتِى «كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ و شَهِيدٌ»...، اقتباس از آيه 21 سوره «ق» است. در اين كه «سائق» و «شهيد» اشاره به چيست؟ تفسيرهاى گوناگون در كلمات مفسران قرآن و همين طور در سخنان شارحان صحيفه ديده مى شود.
قولى «سائق» را فرشته نويسنده حسنات (انديشه ها و اعمال نيكو) و «شهيد» را نويسنده سيئات (انديشه ها و اعمال بد) مى داند. قولى ديگر بر آن است كه «سائق» فرشته الهى است و «شهيد» اعضاى تن و جوارح آدمى يا نامه عمل اوست، كه بر گردنش آويخته خواهد شد. همچنان كه خداى تعالى فرموده:
وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَاباً يَلْقَاهُ مَنشُوراً.(اسراء، آيه 13.) كارنِگاشتِ (بخت نيك و بد) يا نامه اعمال هر انسان را بر گردن وى بر بسته ايم و روز رستخيز براى او كارنامه اى بر مى آوريم كه آن را بر گشوده مى بيند.
اين احتمال نيز داده شده است كه «سائق» و «شهيد» هر دو نام يك فرشته است كه دو كار مى كند؛ هم آدمى را در روز رستاخيز به پيش مى راند و بى حرمت به سوى محشر پيش مى برد، و هم گواه اعمال اوست و نيز گفته شده است: «سائق»، آن چيزى است كه انسان ها را به سوى محشر مى راند؛ يعنى حكم و فرمان خداوند و قضاى الهى و عوامل نزديك به مرگ كه بر نفس آدميان چيره است و آن ها را به سوى معادشان پيش مى برد. حال اگر آدميان از بدكاران باشند واى بر آنان، به راستى چه دردآور و زجر دهنده و شكننده است رفتار آن سائق با آدميان؟! بى رعايت حرمت و با خشونت، بدكاران را به پيش مى راند:
وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَراً حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هذَا قَالُوا بَلَى وَلكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ.(زمر، آيه 72 - 71.) و آنان را كه كفر ورزيدند دسته دسته به سوى دوزخ گسيل مى كنند؛ تا چون به آن رسند درهاى آن گشوده شود و نگهبانان آن، به آنها بگويند آيا پيامبرانى از ميان خودتان نيامده بودند كه آيات پروردگارتان را بر شما مى خواندند و شما را به ديدار امروزتان هشدار مى دادند؟ مى گويند چرا امّا [ديگر] فرمان عذاب بر كافران به حقيقت پيوسته است. گفته مى شود از درهاى دوزخ درآييد كه جاويدان در آن خواهيد بود؛ پس جايگاه كبرورزان، بد جايگاهى است.
و امّا اگر آدميان، اهل سعادت باشند در آن روز راهنماى مهرورزى با لطافت و نرمش و مدارا و نيز با احترام، آنان را به سوى بهشت مى برد، سپس به آنها نويد مى رسد:
وَنُودُوا أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(اعراف، آيه 43.) و ايشان را آواز دهند كه اين بهشت را به پاداش آنچه مى كرديد به شما ميراث داده اند.
وَنَزَعْنَا ما فِي صُدُورِهِم من غل تَجْرِي من تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ للَّهِِ الَّذِي هَدَانَا لِهذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلاَ أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(اعراف، آيه 43.) و آنان را كه از پروردگارشان پروا كردند دسته دسته به سوى بهشت گسيل مى كنند تا چون به آن رسند در حالى كه درهاى آن گشوده شده است و نگهبانان آن به آنان بگويند درود بر شما خوش آمديد، جاودانه در آن درآيند؛ (نعمت هاى فراوان ببينند) و مى گويند سپاس خداوند را كه وعده خود را بر ما راست گرداند و [اين] زمين را به ما به ميراث داد، هر جاى بهشت كه بخواهيم جاى مى گيريم و پاداش اهل كردار، نيكوست.
بيشتر اين تفسيرها كه ياد شد، اگرچه بعيد به نظر نمى رسد، امّا با ظاهر و سياق عبارات اين نيايش سازگار نيست چراكه در اين نيايش امام سجاد (ع) به يادكَردِ اصناف فرشتگان و قلمرو كارآيى آنها پرداخته است. از اين رو، به استناد ظاهر و سياق و به قرينه مضمون حاكم بر نيايش، «سائق» و «شهيد» نام دو فرشته الهى است كه يكى مأمور سوق دادن آدميان به عرصه محشر و ديگرى گواهى دهنده بر اعمال آنان است.
و صَلِّ عَلَيْهِمْ صَلاةً تَزِيدُهُمْ... بار خدايا، درود فرست بر فرشتگان، درودى كه بر كرامت شان كرامت و بر پاكى شان پاكى افزايد. خدايا آن گاه كه بر فرشتگان و فرستادگانت درود مى فرستى و درودمان را به آنان ابلاغ مى كنى به سبب آنكه نام نيكو و ياد خيرشان بر زبان و دل مان جارى كرده اى بر ما نيز درود و رحمت فرست. بار خدايا، درود و ثناى ما از فرشتگانت را بپذير و ما را از درود و رحمت خود و استغفار فرشتگان برخوردار فرما، در سايه سارِ كرامت و بزرگى، پاكى و پاكيزگى آنان، راه فضيلت ها و زيبايى هاى اخلاق را به روى ما گشوده دار و لَذَّتِ اُنسْ و هم جوارى شان را به كام جانِ مان بچشان و ما را در حضور نگهبانان عمل كه هيچ كارى از قلم نمى اندازند و هرگز چيزى را نادرست نمى نِگارند شرمسار مفرما. اى خداى مهربان اين همه را از تو مى خواهيم؛ چرا كه تو بخشنده و بزرگوارى: اِنَّكَ جَوادٌ كَرِيمٌ. جواد، بخشنده اى كه بى هيچ عوض و بى هيچ غرض مى بخشد. كريم، كسى است كه چون دست يافت گذشت كند و چون وعده داد وفا كند و چون ببخشد افزون از نهايتِ چشم داشت بدهد و باك ندارد كه چقدر و به چه كس بخشيده است و اگر حاجت به غير او برده شود خشنود نگردد و چون به او جفا شود گله و سرزنش به نهايت نرساند و كسى را كه به او پناه آورده، تباه نسازد و او را از آوردن اسباب و ميانجى گران بى نياز سازد. پس هر كه اين صفات و ويژگيهاى بى تكلف براى او فراهم گردد كريم مطلق باشد و او تنها خداوند است.
اى كريم و اى رحيم سرمدى
در گذار از بدسِگالان اين بدى
اى بداده رايگان صد چشم و گوش
بى ز رِشوت بخش كرده عقل و هوش
بيش از استحقاق بخشيده عطا
ديده از ما جمله كفران و خطا
اى عظيم از ما گناهان عظيم
تو توانى عفو كردن در حريم
ما ز آز و حرص خود را سوختيم
وين دعا را هم ز تو آموختيم
حرمت آن كه دعا آموختى
در چنين ظلمت چراغ افروختى(مثنوى، دفتر سوّم، بيت 2216 - 2211.)
............................
