و الرُّوحُ الَّذِى هو عَلى مَلائِكَةِ الحُجُبِ و الرَّوحُ الّذِى هو من اَمْرِكَ. روح كه بر فرشتگانِ پرده دار - پرده داران حريم عزّت و كبريايى - فرمان مى راند؛ و روحى كه از امر توست.
مَلائِكه، جَمْعِ «ملْاَك» است، كه مفرد آن در كلام عرب بدون همزه (مَلَكْ) به كار مى رود. و گاهى مفرد آن «مَألَكْ» به تقديم «همزه» بر «لام» استعمال مى شود؛ مانند جَذَبَ و جَبَذَ، از واژه هاى مقلوب است، ليكن در هنگام جمع، هرگز «مَآلِكَ» نيامده است؛ بلكه همواره «مَلائِك» و «ملائكه» به كار مى رود. برخى برآنند كه «تَأنيث» ملائكه از باورهاى ترسايان عرب زبان به لغت عرب راه يافته است؛ زيرا آنان بر اين باور بودند كه ملائكه دختران خدا هستند. آنگاه نژاد عرب نيز چنين گمان باطل و نارواى وارداتى را پذيرفت، و آيه كريمه «وَيَجْعَلُونَ للَّهِِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُم ما يَشْتَهُونَ.(نحل، آيه 57.) و دختران را براى خداوند پندارند، او پاك و منزّه است - [از داشتن فرزند] - و براى خودشان، آنچه مى خواهند»، گواهِ اين ادعاست.(مجمع البحرين، ج 5، ص 293.)
پرده ها (حُجُب)
زيد بن وهب گويد: از امير مؤمنان (ع) درباره حُجُب(پرده ها) پرسش شد، فرمود:
نخستين حجاب هفت تاست، ضخامت هر حجابى از آنها مسير پانصد سال راه است و ميان هر دو حجاب مسير پانصد سال راه است. حجاب دوم هفتاد حجاب است و ميان هر دو حجاب مسير پانصد سال و طول هر يك پانصد سال راه است. دربانان هر حجاب از آنها هزار فرشته اند كه نيروى هر يك از آن فرشتگان برابر با نيروى جن و انس مى باشد. از آن حجابهاست: ظلمت، نور، آتش، دود(گاز)، ابر، برق، باران، رعد، روشنى، شن، كوه، گرد و غبار، آب و نهرها، اين ها حجابهاى گوناگونى هستند كه ضخامت هر حجاب مسير هفتاد هزار سال راه است. سپس سراپرده هاى جلال قرار دارد كه هفتاد سراپرده مى باشد، در هر يك هفتاد هزار فرشته است، ميان هر سراپرده با ديگرى مسير پانصد سال راه است. سپس سراپرده عزت، پس از آن سراپرده كبرياء، پس از آن سراپرده عظمت، پس از آن سراپرده قدس، پس از آن سراپرده جبروت، پس از آن سراپرده فخر، سپس سراپرده نور سپيد، سپس سراپرده وحدانيّت قرار دارد كه مسير هفتاد هزار سال در هفتاد هزار سال مى باشد، سپس حجاب اعلى است.(بحارالانوار، ج 58، ص 40، باب الحجب و الاستار و السرادقات.)
از پيامبر گرامى (ص) نقل شده است كه فرمود:
ان للَّهِِ سَبْعاً و سَبْعِينَ حِجاباً من نوُرٍ، لَوْ كَشَفَها لَاَحْرَقتْ سُبُحاتُ وَجْهِهِ ماانْتَهى اِلَيْهِ بَصَرُهُ؛(علم اليقين فى اصول الدين، ج 1، ص 229.) خدا را هفتاد و هفت حجاب از نور است كه اگر آنها را كنار زند اشراقات وجه او هرچه را بدو بنگرد خواهد سوخت.
مرحوم فيض گويد: اين بيان به اعتبار كثرت آن است و در روايتى آمده است كه: «اين حجابها از نور و ظلمتند» و آن اشاره به جهات مختلف آن به علاوه اجسام و جسمانياتى است كه از آن و به خاطر آن آفريده شده اند.(ترجمه علم اليقين فى اصول الدين، ص 221.) اين حجابها، عظمت و بزرگى خلق را كه كسى را ياراى اندازه گيرى آنها نيست در پوشيده است؛ نه خداى متعال را؛ چرا كه خداوند موصوف به مكان نيست تا در حجاب باشد. جمال حضرت الهى در نهايت اشراق و تابش است و سراسر هستى را تحت پوشش ظهور خود گرفته به طورى كه ذرّه اى در ملكوت آسمان ها و زمين از تحت ظهور وى بيرون نيست. از همين روست، كه ظهور او موجب خفا و پوشيدگى حضرتش گرديده است. منزّه است خدايى كه به تابش نور خود محجوب است و به موجب شدت ظهور از ديده بصيرت و چشم سر مستور. حجاب روى تو هم روى توست در همه حال / نهانى از همه عالم ز بس كه پيدايى. و اين آفريده ها هستند كه خود حجابند همچنان كه امام كاظم (ع) فرمود:
لَيْسَ بَيْنَهُ و بَيْنَ خَلْقِهِ حِجابٌ غَيْرُ خَلْقِهِ، اِحْتَجَبَ بِغَيرِ حِجابٍ مَحْجوُبٍ و اسْتَتَرَ بِغَيْرِ سَتْرٍ مَسْتوُرٍ.(توحيد، ص 179.) ميان او و آفريدگانش جز خودِ آفريدگان حجابى نيست. بى پرده ستبرى در نهانى ژرف نهفته است و بى پوشش كلانى خود را در پرده داشته است.
از فريب نقش نتوان صورت نقّاش ديد
ورنه در اين سقف زَنگارى يكى در كار هست
على (ع) فرمود:
فَما قَطَعَكم عَنْهُ حِجابٌ وَلا اُغْلِقَ عَنْكُمْ دوُنَهُ بابٌ و اِنَّهُ لَبِكُلِّ مَكانٍ و فى كُلِّ حِينٍ و اوَاُنٍ و مَعَ كُلِّ اِنْسٍ و جانٍّ.(نهج البلاغه، خطبه 195.) نه پرده اى ميان شما و او آويخته و نه درى به رويتان بسته و نه رشته پيوندتان گسسته. او در هر جا هست و در هر زمان و با آدميان است و با پريان.
و امّا ملائكه حجب، فرشتگانى هستند كه دربارگاهِ قدس الهى و درون حجاب ها و سراپرده هاى مجد و عظمت، در بالاترين صفحه ملكوت، خدا را مى ستايند:
خَلَقَ سُبْحانَهُ لِاِسْكانِ سَمواتِهِ و عِمارَةِ الْصَّفيحِ الاَْعْلى من مَلَكوُتِهِ خَلْقاً بَدِيعاً من مِلائِكَتِهِ. مَلَأبِهِمْ فُرُوجَ فِجاجِها و حَشابِهِمْ فُتُوقَ اَجْوائِها. و بَيْنَ فَجَواتِ تِلْكَ الْفُروُجِ زَجَلُ المُسَبِّحِينَ مِنْهُمْ فى حَظائِرِ الْقُدُسِ و سُتُرَاتِ الْحُجُبِ و سُرادِقاتِ الْمَجْدِ و وَراءَ ذلِكَ الرَّجيجِ الذِّى تَسْتَكُّ مِنْهُ الْاَسْماعُ سُبُحاتُ نُورٍ تَرْدَعُ الأبْصارَ عَنْ بُلوُغِها. فَتَقِفُ خاسِئَةً عَلى حُدُودِها.(نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 90.) خداى سبحان براى جاى دادن در آسمان ها و عمارت كردن برترين آسمان، از ملكوت اعلا فرشتگانى آفريد، آفريده هاى نوپديد. شكاف راههاى گشاده آسمان ها را بدان ها پر كرد و رخنه شكاف ها را به آنان بياكند و ميان شكاف ها بانگ تسبيح خوان هاست در فردوس بلند رفعت و پس پرده هاى حجاب و سراپرده هاى مجد و عظمت و پس اين لرزه و بانگى كه كركننده گوش هاست، انوار جلال كبرياست كه چشم ها نگريستن بدان نتوانند ناچار خيره بر جاى مانند.
روح
و الرّوُحُ الّذِى هو عَلى مَلائِكَةِ الْحُجُبِ، روح كه بر فرشتگان حُجُب (سراپرده هاى عزّت و عظمت) فرمان مى راند به دليل: يَوْمَ يَقوُمُ الرُّوحُ و الْمَلائِكَةُ صفاً.(نبأ، 38.) روزى كه روح و فرشتگان رديف ايستند، كه از قيام آن خبر مى دهد و به دليل: تَنزّلُ المَلائِكَةُ وَالرُّوحُ. فرشتگان و روح فرود مى آيند، كه از نزول آن خبر مى دهد و به دليل: تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ و الرُّوحُ اِلَيْهِ. فرشتگان و روح به سوى او فرا مى روند، كه از عروج آن خبر مى دهد؛ موجودى برتر از فرشتگان و بيرون از جَرگِه و جمعيت آنان است. و «الف و لام» اشاره به شناخته بودن آن است. موجودى است مبدأ حركت و حيات و علم و كمال و نسبت آن به پيكر جهان مشهود و محسوس، نسبت ارواح جزئى به بدن ها است و نسبت فرشتگان با آن نسبت قواى ادراكى؛ تعقل، حفظ و تخيل، حواس و قواى تدبيرى و تحريكى، با ارواح انسانى است. روح انسان - حقيقتش هر چه باشد - مبدأ اراده و سامان دهى قواى ادراكى و تحريكى آدمى است، و اين قوا شعبه ها و ابزارهاى آن مبدأ اراده اند. از اين رو، شخصيت يگانه اى كه همه كارها و عضوها به آن نسبت داده مى شود هموست. اگر مراكز مغز و اعصاب را مبدأ ادراكات بدانيم - نه مظهرهاى آن - باز هم منشأ اراده برترى، بايد باشد چنانكه هست، تا به خواست او هر يك از اين مبادى به كار افتد. با ادراكات و اعمال گوناگون است كه شخصيت آن كه در آغاز تنزل در بدن، يا درآمدن به صورت بدن، بسيط و غير مستقل بوده، به تدريج تشخص و استقلال مى يابد و تشخص و استقلال آن كامل تر مى شود و در حقيقت عروج مى كند. و از آنجا كه انسان نمونه كامل و فشرده اى از عالم هستى است و آنچه دارد و با خود آورده از نهان و آشكارِ همين عالم، بدو افاضه شده است؛ اين عالم متشخص و واحد نيز بايد از آنچه كه انسان، اين مولود كوچك، با خود دارد سرشار باشد؛ يعنى همان اراده و قدرتى كه در بدن و قواى آن آشكار شده و آن را اداره مى كند به صورت بالاتر و گسترده تر نيروى متحرك و محرك (روح) جهان بزرگ است كه آن را با نظم يگانه اى سامان مى دهد و به سوى خير و كمال مطلق پيش مى برد و قوا و شاخه هاى آن يعنى «فرشتگان» در نهان و جوانب مختلف جهان پراكنده اند. اين روح اَعظم، به تعبير روايات، در عالم طبيعت و دنيا به صورت آن تنزل مى يابد و خود و عالم را به سوى كمال و تعالى فرا مى برد و در نهايت به صورت بارز و حقيقى با فرشتگانى كه مانند قوا و شاخه هاى نور خورشيدند قيام مى كند: «يوم يقوم الروح و الملائكة» و پس از تكميل عالم، خود و قواى پراكنده آن، همه به جمع و صف فرشتگان مى گرايند و به سوى «مبدأالمبادى» و «رَبُّ العالمين» باز مى گردند: و ان اِلى رَبِّكَ الْمُنتَهى.(نجم، آيه 42.)
مرحوم صدر المتالّهين، در تقسيم موجودات ملكوتى گويد: «قسم ديگر از موجودات، «اهل جبروتند». خداوند آنها را آفريد تا واسطه جود و رحمت (فيض) و حجاب جلال و عظمت او باشند. اين ها مبادى حَلَقاتِ زنجيره موجودات و مقصود آنان و حلقه پايانى شوق نفوس و نهايت حركت تكاملى آنها هستند. بزرگ و پيشوا و سرپرست شان، همان «روح اَعْظم» است كه در سخن خود: «يوم يقوم الروح و الملائكة» بدان اشاره كرده است. اين آفريده عظمى را به اعتبارى «قلم اَعلى» ناميده اند؛ چراكه فرمود: «اَوَّلُ ما خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمُ» و به اعتبار ديگر «عقل اوّل»؛ چراكه فرمود: «اَوَّلُ ما خَلَقَ اللَّهُ العَقلُ».(مفاتيح الغيب، ص 340.)
علّامه مجلسى گويد: «روح» در اين فراز از سخن امام (ع) كه فرمود: «وَ الرُّوُح الَّذِى هو عَلى مِلائِكَةِ الْحُجُبِ»، مهتر و سرپرست فرشتگانى است كه بر حجابها گماشته شده و ساكن در حجابهاست و ظهور در تشخّص دارد؛ يعنى روح، يك شخص است كه سرپرستى و تدبير فرشتگان ياد شده به عهده اوست. و اين احتمال نيز كه اسم جنس باشد هست؛ يعنى خداوند براى هر حجابى سرپرستى، كه روح ناميده مى شود گماشته است.(بحار الانوار، ج 59، ص 220.)
و اما تعبير: و الرُّوُحُ الَّذِى هو من اَمْرِكَ. روحى كه از امر توست»، اشاره است به سخن خداى تعالى كه فرمود: وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قل الرُّوحُ من أَمْرِ رَبِّي.(اسراء، آيه 85.) و تو را از روح پرسند بگو: روح از فرمان پروردگار من است. مِنْ، در «مِنْ اَمْرِكَ» و در «مِنْ اَمْرِ رَبّىِ»، براى بيان جنس است، و در آيات ديگر نيز براى بيان جنس است. مانند: يُلْقِي الرُّوحَ من أَمْرِهِ عَلَى من يَشَاءُ من عِبَادِهِ.(مؤمن، آيه 15.) از فرمان خويش (امر) بر هر يك از بندگانش كه بخواهد روح را مى افكند - القاء مى كند و در اَوْحَيْنا اِلَيْكَ روُحاً من اَمْرِنا.(شورى، آيه 52.) از فرمان خويش روحى را به تو وحى كرديم و يُنَزِّلُ الْمَلاَئِكَةَ بِالرُّوحِ من أَمْرِهِ عَلَى من يَشَاءُ من عِبَادِهِ.(نحل، آيه 2.) فرشتگان را با روح - فرشته بزرگوارى كه همراه وحى است - به خواست و فرمان خويش بر هر كس از بندگانش كه بخواهد فرو مى فرستد. در همه اين آيات «مِنْ» براى بيان است؛ يعنى روح از جنس و سنخ «اَمْر» است و در جاى ديگر به تبيين «اَمْر» پرداخته است و آن را «كُن» كه همان كلمه «ايجادى» است و در حقيقت همان «ايجاد» است، دانسته است و ايجاد، عبارت از وجود هر چيز است؛ يعنى وجود هر چيز به لحاظ استناد آن به خداى تعالى و اين كه هستىِ آن، قائم به ذات است:
إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَن يَقُولَ لَهُ كن فَيَكوُنُ(يس، آيه 82.) جز اين نيست كه كار و فرمان او، چون چيزى را بخواهد اين است كه گويدش: باش، پس مى باشد.
و در تبيين ديگر فرمود:
وَمَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ.(قمر، آيه 50.) و فرمان نيست جز يكى - يك سخن - همچون يك چشم بر هم زدن.
و اين كه امر خداى را پس از يگانه دانستن به «لَمْحِ بَصَر» تشبيه كرد يعنى امر، تدريجى نيست و آفريده ها با اين كه به تدريج و به وسيله علل و اسباب مادّى آفريده شده اند و زمانى و مكانى هستند از جهت استنادشان به خداوند عارى از تدريج و بيرون از حوزه زمان و مكان اند. و از همين روست، كه امر خداوند و سخن او و كلمه او، شمرده شده است. اما به لحاظ استنادشان به علل و اسباب و انطباق آنها بر زمان و مكان، خلق خدا ناميده شده است:
أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ.(اعراف، آيه 54.) آگاه باشيد كه آفريدن و فرمان - يا آفرينش تدريجى و مربوط به عالم طبيعت (خلق) و آفرينش دفعى و مربوط به عالم مجردات (امر) - ويژه اوست. بسى بزرگ و بزرگوار است خداى، پروردگار جهانيان.
بنابراين، اَمْر، يعنى وجود موجود از آن حيث كه تنها بى واسطه علل و اسباب، مستند به خداى تعالى است و خلق، وجود همان موجود است از آن حيث كه مستند به خداست اما با واسطه علل و اسباب، و اين معنايى است كه از آيه ذيل به وضوح فهميده مى شود:
إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِندَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ من تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كن فَيَكُونُ.(آل عمران، آيه 59.) همانا داستان عيسى نزد خداوند مانند داستان آدم است، او را از خاك آفريد سپس به او گفت: باش! پس ببود.
زيرا كه نخست آفرينش آدم و ارتباط آن را با خاك كه يكى از اسباب است مطرح كرده آنگاه هستى آدم را بدون ارتباطش با چيزى با تعبير «كن، باش» آورده است.
حاصل سخن اين كه «مِنْ اَمْرِكَ» در سخن امام (ع) و «قُلِ الرُّوحُ من اَمْرِ رَبِّى» بيانگر حقيقت روح است؛ بدين معنا كه روح از مقوله «اَمْر» است به آن معنايى كه گذشت و از فرشتگان نيست. ابوبصير گويد: از اَبا عبداللَّه (ع) از سخن خداى عز و جل - «وَيَسْئَلوُنَكَ عَنِ الرُّوحِ، قل الرُّوحُ من اَمْرِ رَبِّى»پرسيدم فرمود:
خَلْقٌ اَعْظَمُ من جِبرِئيلَ و ميكائيلَ كانَ مَعَ رسوُلِ اللَّهِ (ص) و هو مَعَ الْائِمَةِ و هو من الْمَلَكوُتِ.(بحار الانوار، ج 25، ص 69.) فرشته اى است بزرگتر از جبرئيل و ميكائيل با رسول خدا (ص) بود و [اكنون] با امامان (ع) است و او از سنخ ملكوت است.
ابو ايّوب خزاز گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه در تفسير اين آيه: «وَيَسْئَلوُنَكَ عَنِ الرُّوحِ» مى فرمود:
مَلَكُ اَعْظَمُ من جِبرِئيلَ و مِيكائيلَ لَم يَكُن مَعَ اَحَدٍ مِمَّنْ مَضى غَيْرِ مُحَمَدٍ (ص)، و هو مَعَ الْائِمَةِ و لَيْسَ كُلُّ ما طُلِبَ وُجِدَ.(بحار الانوار، ج 25، ص 69.) فرشته اى است بزرگتر از جبرئيل و ميكائيل با هيچ يك از گذشتگان جز حضرت محمد (ص) نبوده است و او با امامان (ع) همراه است و چنين نيست كه هرگاه طلب شود يافت گردد.
در روايات ديگر آمده است كه:
خَلْقٌ اَعْظَمُ من جِبْرِئيلَ وَ... و هو مَعَ الْاَئِمَةِ يُوَفِّقُهُمْ و يُسَدِّدُهُمْ؛ وَلَيْسَ كُلُّ ما طُلِبَ وُجِدَ.(علم اليقين فى اصول الدين، ج 1، ص 377.) آفريده اى است بزرگتر از جبرئيل و... و او با امامان (ع) همراه است، ايشان را توفيق و يارى مى رساند و چنين نيست كه هرگاه طلب شود يافت گردد.
ابو بصير روايت كرده كه: با امام صادق (ع) بودم و شمّه اى از مسايل مربوط به امام را به هنگام ولادت ياد كرد، فرمود:
اِسْتَوجَبَ زِيادَةَ الرُّوحِ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ» فقُلتُ: «جُعِلتُ فِداكَ اَلَيْس الرُّوحُ جِبْرِئيلَ فقال جبرئيلُ من الْمَلائِكَةِ، و الرُّوحُ خَلْقٌ اَعْظَمُ من الْمَلائِكَةِ؛ اَلَيْسَ اللَّهُ يَقُولُ: «تَنَزّلُ الْمَلائِكَةُ و الرُّوحُ».(علم اليقين فى اصول الدين، ج 1،، ص 379.) امام در شب قدر مستوجب القاء روح علاوه بر چيزهاى ديگر است. گفتم: فدايت شوم، مگر روح همان جبرئيل نيست؟ فرمود: جبرئيل از فرشتگان است و روح آفريده اى است بزرگتر از فرشتگان، مگر خدا نمى فرمايد: «فرشتگان با روح فرود مى آيند».
..........................
