در اين دعا كه در حقيقت بخش پايانى دعاى نخستين است امام سجاد عليه السلام خداوند را به اين جهت ستايش مى كند كه نعمت وجود پيامبر خاتم را به ملت اسلام ارزانى داشته و در پى اين حمد و ستايش به توصيف محمد صلى الله عليه و آله و سلم و تلاش و كوششهايش در راه پيشرفت اسلام اشاره كرده است.
― نخست مى گويد: (حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه بر ما منت نهاد به خاطر اينكه محمد (ص) پيامبرش را براى هدايت ما فرستاد نه براى امتهاى گذشته و قرون پيشين) (و الحمد لله الذى من علينا بمحمد نبيه صلى الله عليه و آله دون الامم الماضيه و القرون السالفه).
― آرى نعمت رسالت و نبوت براى يك ملت بزرگترين نعمت است. خداوند براى هيچ نعمتى بر انسانها منت ننهاده جز نعمت وجود انبياء و به خصوص نعمت وجود رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه در قرآن كريم صريحا مى فرمايد: (لقد من الله على المومنين اذ بعث فيهم رسولا من انفسهم): (خداوند بر مومنان منت گذارده كه پيامبرى از خودشان را از ميانشان برانگيخته است) آنگاه به اين معنى اشاره مى كند كه اعطاى وجود پيامبر اسلام در اين عصر و زمان با قدرت بى انتهاى خداوند انجام شده قدرتى كه از هر نظر نامحدود است مى گويد: (اعطاى نعمت وجود محمد (ص) به امت آخرالزمان بر اساس قدرتى است كه در برابر هيچ چيز عاجز نيست گرچه بسيار بزرگ باشد و هيچ چيز از قدرت او فوت نمى گردد گرچه بسيار ظريف و لطيف باشد) (بقدرته التى لاتعجز عن شى ء و ان عظم، و لايفوتها شى ء و ان لطف).
― در اين كه قدرت خداوند به كدام معنى تعلق گرفته اينكه وجود پيامبر اسلام را از بروز در اعصار گذشته به تاخير انداخته و يا اينكه آن همه ويژگى و عظمت را به او عنايت كرده كه بتواند رهبر و هادى امت آخرالزمان گردد، امتى كه از نظر هوش و استعداد و آگاهى در مرحله ى بلندى قرار گرفته و هم از بعد تكنيك، صنعت سلاح و كاربرد آن به خاتميت اين پيامبر و اين امت اشاره نموده مى گويد: (بنابراين ما را خاتم و آخرين امت نسبت به همه ى مخلوق خود قرار داد) (فختم بنا على جميع من ذرا).
در قرآن كريم در سوره ى احزاب نيز به همين معنى اشاره كرده كه محمد خاتم پيامبران است و بنابراين امت او آخرين امت است.
― در جمله ى بعد به ويژگى خاص اين امت اشاره نموده و آن شاهد و گواه بودن بر انسانهاى موجود در عصر آنهاست مى گويد: (و خداوند ما را شاهد و گواه بر كسانى قرار داده كه حقايق را انكار مى كنند) (و جعلنا شهداء على من جحد).
― و در آخرين جمله ى اين فراز به كثرت جمعيت و نفرات اين امت نسبت به ديگر امتها كه هم زمانشان و هم گستردگى جمعيتشان از نظر زمان محدود بوده پرداخته مى گويد: (خداوند از روى منت و لطف جمعيت ما را در برابر امتهاى ديگر كه تعدادشان كم بود فزونى بخشيد) (و كثرنا بمنه على من قل).
― در دومين فراز از اين دعا به توصيف پيامبر گرامى پرداخته و صفات او را ضمن درود بر او توضيح داده است نخست مى گويد: (بار خداوندا بر محمد، امين وحى برگزيده از ميان آفريدگان و انتخاب شده از ميان بندگانت درود فرست) (اللهم فصل على محمد امينك على وحيك، و نجيبك من خلقك، و صفيك من عبادك).
― مساله ى امانت در رساندن وحى از مسائل بسيار مهم است كه با توجه به لزوم هدايت انسانها اهميت آن آشكار مى گردد و انتخاب فردى از ميان مخلوق و همچنين برگزيدن شخصى از ميان بندگان براى رساندن چنين پيامى هدايت آنها ارزشى فوق العاده دارد. در جمله ى بعد باز پيامبر اسلام را چنين توصيف مى كند: (او امام و پيشواى رحمت، قائد و رهبر خيرات و نيكيها و كليد همه ى بركتها است) (امام الرحمه، و قائد الخير، و مفتاح البركه).
― در جمله ى بعد به نهايت تلاش و كوشش اين رسول براى هدايت انسانها اشاره كرده مى گويد: (او جان خود را براى اجراى فرمان تو به زحمت انداخت) (كما نصب لامرك نفسه). (و جسم و بدنش را در راه رساندن پيام وحى به معرض ناراحتيها و مشكلات قرار داد) (و عرض فيك للمكروه بدنه).
― به دنبال آن سخن از درگيرى آشكار پيامبر با بستگان و خويشان خود به ميان آورده مى گويد: (در راه دعوت به اسلام و به سوى خدا آشكارا با بستگان و خويشان خود از در مخالفت و منازعت بيرون آمد) (و كاشف فى الدعاء اليك حامته).
― تنها به اظهار عداوت و دشمنى در راه دعوت به سوى تو اكتفاء نكرد: (كه به نبرد و مبارزه با سلاح با خاندان خود در راه رضاى تو پرداخت) (و حارب فى رضاك اسرته).
― و با اينكه قطع رحم كار بسيار مشكلى است ولى: (او در راه احياء دين تو پيوند خويشاوندى خود را با آنها (كه تو و اسلام را نپذيرفتند) بريد) (و قطع فى احياء دينك رحمه).
― در اين راه آنچنان پيش رفت كه: (همه ى نزديكان را به خاطر انكار و جحودشان دور، و همه ى كسانى كه از نظر قبيله و خويشاوندى دور بودند به خاطر اجابت دعوت تو و پذيرفتن حق، مقرب و نزديك ساخت) (و اقصى الادنين على جحودهم، و قرب الاقصين على استجابتهم لك).
― و نيز (موالات دوستى با افراد دور به خاطر تو برقرار نمود و دشمنى و ستيز را با نزديكان به خاطر تو اختيار كرد) (و والى فيك الابعدين، و عادى فيك الاقربين).
― در سومين فراز باز هم به سعى و كوشش رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در تبليغ آئين اسلام اشاره نموده و مهاجرت و نبرد با كفار را تا پيروزى، مورد توجه قرار داده مى گويد: (او خويشتن را در راه تبليغ رسالتت به سختى و زحمت افكند) (و اداب نفسه فى تبليغ رسالتك).
― و نيز مى افزايد (جان خود را در راه دعوت به سوى آئينت به رنج و تعب انداخت) (و اتعبها بالدعاء الى ملتك).
― علاوه (نفس خود را در راه نصيحت كسانى كه اهليت پذيرش دعوت تو را داشتند مشغول داشت) (و شغلها بالنصح لاهل دعوتك).
― ولى در آن هنگام كه احساس كرد ديگر تلاشها در راه پيشرفت آئين تاثيرى ندارد و دشمن نيرومند موضع سرسختانه براى از بين بردن همه ى نيروهاى مومن انتخاب كرده (طريق مهاجرت به بلاد غربت را جهت پيشبرد اين آئين اتخاذ فرمود) (و هاجر الى بلاد الغربه).
― (آرى او از وطن مورد علاقه ى خويش و از بين قوم و قبيله و محل تولد و جايگاهى كه با آن مانوس بود براى اعزاز دينت و يارى گرفتن در برابر كفر، سرزمين دور را برگزيد) (و محل الناى عن موطن رحله، و موضع رجله و مسقط راسه و مانس نفسه اراده منه لاعزاز دينك و استنصارا على اهل الكفر بك).
― خوشبختانه اين مهاجرت با آن تحمل مشكلات و تلاش و كوششها تا آنجا ادامه يافت كه به ثمر نشست (و تصميم درباره ى دشمنان به انجام، رسيد و تدبير و انديشه هاى پيشبرد و پيروزى دوستان به مرحله ى كمال رسيد (حتى استتب له ما حاول فى اعدائك و استتم له ما دبر فى اوليائك).
― (او در حالى كه از تو يارى مى جست و با ناتوانى خود از نصرت تو نيرو مى گرفت، با دشمنان در درون خانه هاشان جنگيد و به مركز آرامگاهشان حمله برده تا فرمان تو آشكار و كلمه ى مكتبت بلند آوازه گرديده گرچه مشركان از آن كراهت داشتند) (فنهد اليهم مستفتحا بعونك و متقويا على ضعفه بنصرك فغزاهم فى عقر ديارهم و هجم عليهم فى بحبوحه قرارهم حتى ظهر امرك و علت كلمتك (و لو كره المشركون).
― در چهارمين فراز كه آخرين فراز از اين دعا است و به دنبال ياد تلاشهاى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در راه پيشرفت آئين اسلام آمده، امام بار ديگر درخواست و مسالت خود نسبت به بالا رفتن درجه و مقام رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را ادامه مى دهد عرض مى كند: (خداوندا به خاطر اين زحماتى كه نبيت در راه رشد آئينت متحمل شده او را در بلندترين درجه از درجات بهشتت قرار ده (اللهم فارفعه بما كدح فيك الى الدرجه العليا من جنتك).
― (آنچنان درجه اى به او عنايت كن كه هيچ كس به منزلت او نرسد و كسى در مرتبه ى همتاى او نباشد و هيچ فرشته ى مقرب و پيامبر مرسلى به موازات او راه نيابد (حتى لايساوى فى منزله و لا يكافا فى مرتبه و لا يوازيه لديك ملك مقرب و لا نبى مرسل).
― و نيز از خداوند چنين درخواست مى كند: او را در ميان اهلبيت طاهرين و امت مومنش در پذيرش شفاعت، بخوبى بيش از آنچه وعده كرده اى معرفى فرما) (و عرفه فى اهله الطاهرين و امته المومنين من حسن الشفاعه اجل ما وعدته).
― و در پايان جهت قبولى خواسته هايش به صفاتى از صفات خداوند متمسك شده كه رهگشاى پذيرش دعا است عرض مى كند: اى كسى كه وعده اش نافذ، به قولش وفادار و سيئات را به چندين برابر از حسنات تبديل مى كند (آنچه خواسته ام درباره ى رسول خدا اجابت فرما) كه تو صاحب فضل عظيم و جواد و كريمى) (يا نافذ العده يا وافى القول يا مبدل السيئات باضعافها من الحسنات انك ذو الفضل العظيم، الجواد الكريم).
.........................
