• بخشی از دعای شانزدهم
1- خداوند هر كس را كه پس از توكل به او، درباره فقرش شكایت به
در اين فراز ، امام معصوم عليه السلام با تمام وجود و لوازم آن اقرار به بندگى نموده است ؛ بدين معنا كه اگر عزت فقط از آن قادر و هستى ده مطلق است ، ماسواى او را غير از فقر و حاجت در متن ذات شان ، نصيب ديگرى نخواهد بود ، چرا كه خلايق در عين كمالات خود ، فقر محض هستند و با تمام غناى خود ، فقير خالص اند .
به ديگر بيان ، اگر موجودات به تمام حقيقت خود عين ربط به مبدأ و نياز به خالق است ، در غنا و علم و همه ى كمالات نيز قطعا فقير و نيازمند هستى ده مطلق خواهند بود ، زيرا همه ى اين كمالات از عوارض ذات هستند . از اين رو ، سرور شهيدان ، حضرت حسين بن على عليه السلام در دعاى عرفه چنين عرضه مى دارد :
الهى أنا الفقير فى غناى فكيف لا أكون فقيرا فى فقرى ؟! و أنا الجاهل فى علمى فكيف لا أكون جهولا فى جهلى ؟!؛
خدايا من آن جا كه توانگرم ، فقيرم پس چگونه در بينوايى فقير نباشم ؟! و آن جا كه عالمم نادانم ، پس چگونه در جهالت خود ، عالم باشم ؟!
آرى ، اگر كسى به حقيقت وجود خود پى ببرد ، عزت حق و حاجت و ذلت خود را به خوبى درمى يابد ، البته اين قسم آگاهى از سنخ علوم تصورى و رسمى نيست ، بلكه دريافتى مساوى با تمام هستى انسان است ؛ يعنى شناختى كه از همه ى هستى او برمى خيزد . به ديگر سخن ، فرد در اين حال ، خود را ربط محض مى بيند و چنين مى يابد كه در هر لحظه از حيات خود ، وابسته ى محض به مبدأ متعال جهان هستى است .
بر اساس اين رابطه كه در گستره ى هستى جارى است ، همه چيز قائم به او است و مفاد آيه ى شريفه ى : (لله ملك السموات و الأرض) و نيز معناى: (له ما فى السموات و الأرض) دقيقا همين است ، زيرا ملكيت ياد شده در اين آيات ، از قبيل ملكيت هاى اعتبارى نيست ، بلكه محض وابستگى در تمام حقيقت هستى موجودات آسمانى و زمينى است .
به همين دليل ، امام معصوم عليه السلام يگانه راه نجات از طغيان و عصيان را ، الطاف خاصه ى حضرت خداوندى و توفيق ويژه اى كه از جانب وى به بندگان عنايت مى گردد، دانسته است ؛ از اين رو در آخرين جمله ى اين فراز ، تمامى حالات خود را به او منسوب نموده و مى فرمايد : «و لم أخل فى الحالات كلها من امتنانك .»
عدم تنافى فقر ذاتى انسان با اختيار او
ممكن است در اين جا برخى اين گونه تصور كنند كه لازمه ى اين سخن يعنى اين كه ما به تمام حقيقت وجود ، به حضرت حق – جل و علا – وابسته ايم و ذات و لوازم ذات ما ، محض ربط به او است، چيزى جز انديشه ى جبرگرايى و استناد افعال انسان به خدا، نخواهد بود . پاسخ آن است كه سخن گذشته در مقام ايجاد هستى و نظام تكوينى اصل عالم بود و اين ، هيچ گونه ارتباطى به مسئله ى جبر ندارد ، چه سخن گذشته در مورد مرتبه ى ايجاد و آفرينش هستى عالم است و از جمله ى موجوداتى كه خلق مى شود ، قدرت اختيار و انتخاب انسان است ، اما مسئله ى جبر و تفويض يك بحث كلامى مى باشد ، سر سخن در مورد انسان پس از آفرينش است .
به ديگر سخن بحث در اصل ايجاد و شكل گيرى حقيقت هستى مى باشد و اين كه در مرتبه ى پيدايش هستى ، همه چيز از جمله اختيارى كه جناب حق به انسان ها عطا فرموده است ، وجود مى پذيرد ، ولى در بحث جبر و اختيار ، سخن در افعال اختيارى و مرحله ى تكليف پذيرى انسان است . بنابراين ، جايگاه بحث از جبر و اختيار بعد از بحث هستى يافتن انسان است كه تكاليف و دستورهاى الهى متوجه او مى گردد و آن گاه زمان طرح اين پرسش است كه آيا شخص مكلف در انجام فعل يا ترك آن اختيار دارد يا نه ؟ پاسخ اين پرسش به صورت مختصر آن است كه اختيار را هم خداوند براى انسان ها آفريده است ؛بنابراين ، انسان موجودى مختار است و با قدرتى كه خدا به او داده ، مى تواند در افعال خود به هر يك از دو طرف (خير يا شر) تمايل پيدا كند و آن را تحقق بخشد .
با اين توضيح ،روشن شد كه در مقام بحث از اصل ايجاد و نظام تكوينى خلقت ، جاى گفت و گو از جبر و اختيار نيست ، زيرا قبل از خلقت ، همه چيز عدم محض است و در آن مرحله بحث جبر و اختيار نسبت به هيچ چيز قابل طرح نيست و نمى توان گفت كه ما جبرا خلق شده ايم ، زيرا «هيچ» كه مجبور نمى شود ، بلكه بحث جبر و اختيار فقط در افعال اختيارى «انسان موجود» جارى است . (دقت شود).
فهل ينفعنى ، يا الهى ، اقرارى عندك بسوء ما اكتسبت ؟ و هل ينجينى منك اعترافى لك بقبيح ما ارتكبت ؟ أم أوجبت لى فى مقامى هذا سخطك ؟ أم لزمنى فى وقت دعاى مقتك ؟؛
اى معبود من ! آيا اعتراف به سوء كردارم به حالم سودمند خواهد بود ؟ و آيا اقرار به زشتى رفتارم باعث نجات من مى گردد؟ يا آن كه در اين حال مستوجب خشم تو هستم يا آن كه به هنگام دعايم هم چنان مورد غضب تو مى باشم ؟
..............................
