اَللَّهُمَّ اَغْنِنا عَنْ هِبَةِ الْوَهَّابِينَ بِهِبَتِكَ. و اكْفِنا وَحْشَةَ الْقاطِعِينَ بِصِلَتِكَ، حَتّى لانَرْغَبَ اِلى اَحَدٍ مَعَ بَذْلِكَ، و لانَسْتَوحِشَ من اَحَدٍ مَعَ فَضْلِكَ. بارخدايا! ما را به بركت بخشش و عطايت از بخششِ بخشندگان، بى نياز فرما، و وحشتِ (هراسِ) گُسستنِ ديگران از ما، با پيوستنِ به بارگاهت، بسنده باش؛ تا در پرتوِ دهش و عطاى تو به سوى ديگرى نرويم، و با وجودِ احسانِ تو از هيچ كس نهراسيم!
هِبِهْ: مصدرِ «وَهَبَ و وَهِبَ»، هديه، بخشش، اِنعام، احسان، عطيّه، بخشيدنِ چيزى بلاعوض و عقدى كه به موجب آن شخص بخشنده مالى رايگان به گيرنده بخشش واگذار مى كند. ج: هِباب؛ چيزهايى كه كسى به ديگرى مى بخشد. الوهّاب: بسيار بخشنده و صاحب عطا، از نام هاى خداى متعال. برخى عالمان و دانشوران گفته اند: «هِبِه» همان بخشش و عطيّه خالص از عوض و غرض است. و هرگاه بخشش ها و پيش كَش ها بسيار شوند صاحب آن ها «وهّاب» ناميده شود. از اين رو، واقعيتِ «هِبه»، جز در خداى تعالى، تحقّق نمى يابد؛ چرا كه اوست كه به هر نيازمندى آن چه نياز دارد، بلاعوض و بلاغرض، مى بخشد.
عارفِ محقّق مرحوم ملامحسن فيض گويد: «الوهّاب»، بسيار بخشنده است. بدون در نظر گرفتن عوض يا داشتنِ غرض از قبيل به دست آوردنِ عينِ آن يا ستايش يا سرور يا شهرت و آوازه، رسيدن به كمال يا رهايى از نكوهش ديگران و يا دست يافتن به چيزى بهتر از سابق يا چيزى، آن گونه كه بايد باشد. «جواد» نيز به همين معناست. اين معنا حقيقةً جز براى خداى سبحان قابل تصور نيست؛ زيرا بنده هرگاه كه انجام كارى بهتر از ترك آن نباشد، بدان اقدام نمى كند. پس اقدام وى به خاطر هدف شخصى خودش مى باشد. ولى كسى كه همه دارايى حتّا روحِ و جانِ خودش را تنها براى خداوند مبذول مى دارد، نه براى رسيدن به نعمتهاى بهشت يا پرهيز از عذاب دوزخ يا منافع دنيوى و اخروى، چنين كسى شايسته است كه «وهّاب» و «جواد» ناميده شود. در مرتبه بعد از او، كسى است كه مى بخشد تا به نعمتِ بهشت دست يابد. و از او پايين تر، كسى است كه مى بخشد تا خوشنامى و بلندآوازگى، به دست آورد.(علم اليقين فى اصول الدّين، ج 1، ص 172.)
رَغِبَ، رُغْباً و رَغْبَةً الشَّى ءَ او فيهِ، آن چيز را خواستار شد، به آن رغبت كرد. رَغِبَ عَنْهُ: آن چيز را نخواست و از آن روى گرداند. نكته اين كه، سبب معانى متضادّ، در مادّه «رَغِبَ» تفاوتِ حروف جرّ است. رَغِبَ به عَنْ غَيْرِهِ: آن را بر ديگرى برترى نهاد و ترجيح داد. رَغِبَ بِنَفْسِهِ عَنِ الْاَمرِ: خود را از آن كار دور نگهداشت، از آن كناره گرفت، خود را بدان نيالود. رَغِبَ به عَنِ الْامرِ: به خاطر او آن كار را ناپسند داشت.
كَفَىَ، كَفِىَ، كِفايَةً، الشى ءُ: آن چيز بسنده شده كافى بود. و گاه بر سر فاعلِ «كفى» حرف بائى افزايند و گويند: كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً.(نساء، آيه 79.) خدا گواهى است كافى و بس. كَفَى الشّى ءُ: آن چيز، او را بسنده و كافى گشت، هزينه او را تأمين كرد، مخارجش را پرداخت يا عهده دار شد. كَفَى اللَّهُ فُلاناً او شر فُلانٍ. خدا او را از فلانى يا شر فلانى، حفظ كرد.
البَذْل: مصدرِ بَذَلَ. بخشش و دِهِش، انفاق، خرج كردن، كَرَم، فداكارى، ازخودگذشتگى و معناى وصفى آن بخشنده است.
الوَحْشَةُ: خلوت و تنهايى، ترس، ترس از خلوت و تنهايى، دل گرفتگىِ ناشى از تنهايى، اندوه، بريدن از مردم، جدايى، انفراد، گوشه گيرى، دورى دلها از دوستيها و همدرديها، سرزمين ويران و بى سكنه كه ديّارى در آن، نباشد.
قَطَعَ قَطْعاً و قَطِيعَةً، رَحِمَهُ: پيوند خويش را با او بُريد، با او قطع رحم كرد. قَطَعَ قَطِيعَةً الصَّديقَ: رشته دوستى را بريد، از دوستش دورى گزيد.
الصِّلَةُ: مصدر وَصَلَ، بخشش، احسان، پيش كش، جايزه كه غالباً به شاعران دهند. ضد قطيعة است. و صله رَحِم، كنايه از احسان به نزديكان است.
آن چه امام سجاد (ع) در اين فراز از نيايش آورده است، طرح انديشه اى عميق در قلمروِ توحيدِ خداوند؛ يعنى توحيدِ افعالى است. توحيد افعالى، درك و شناخت اين حقيقت است كه جهان، با همه نظامات و سنّت ها و علّت ها و معلول ها، سبب و مسبَّب ها، كار خداوند و ناشى از اراده قاهرِ اوست. همه اين ها، با اعتراف به پيوند «عليّت» و «معلوليّت» در ميانِ شان، معلولِ خداوند و آفريده اوست، و رشته عليّت، در نهايت، به خداى تعالى منتهى مى گردد. و انسان كه يكى از آفريده هاى اوست و داراى افعالى از قبيل خوردن و آشاميدن و... است، مانند همه آفريده ها، با اين كه علّت و مؤثر در كار خود و بالاتر از اين ها، مؤثّر در سرنوشت خويش است، امّا به هيچ وجه موجودى «مُفَوَّضْ / به خود وانهاده شده» نيست. بِحَوْلِ اللَّهِ و قُوَّتِهِ اَقُومُ و اَقْعُدُ. به تعبير ديگر، خداوند «قيّوم / به پادارنده» همه هستى است؛ يعنى آفريده ها، حتّا انسان، كه آفريده اى برتر است، در مقام تأثير و عليّت، در ذات خود، هيچ گونه استقلالى ندارند و همه قائم و پايدار به او، وابسته به او هستند. و اعتقاد به تفويض و وانهادگىِ يك موجود - خواه انسان، خواه غيرانسان - مستلزم اعتقاد به شريك بودنِ آن موجود با خداوند، در استقلال و در فاعليّت است، كه استقلال در فاعليّت مستلزم استقلال در ذات، و اين منافى با توحيد ذاتى است، چه رسد به توحيد افعالى. حاصلْ آن كه، خداوند همچنان در ساحتِ «ذات» يكتاى يگانه است و شريك ندارد، و در ساحت هاى ديگر نيز، از جمله در فاعليّتِ در تأثير، يگانه بى شريك است:
قل من رَّبُّ السَّموَاتِ وَالْأَرْضِ قل اللَّهُ قل أَفَاتَّخَذْتُم من دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لا يَمْلِكُونَ لأَنْفُسِهِم نَفْعاً ولاَ ضَرّاً قل هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا للَّهِِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قل اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ.(رعد، آيه 16.) بگو: پروردگار آسمان ها و زمين كيست؟ بگو: خداوند؛ بگو: آيا در برابر او سرورانى گزيده ايد كه هيچ سود و زيانى براى خويش در اختيار ندارند؟ بگو: آيا نابينا و بينا برابر است؟ يا تاريكيها با نور برابرند؟ يا براى خداوند شريك هايى تراشيده اند كه همانندِ آفرينشِ او را آفريده اند و [اين] آفرينش بر آنان مشتبه شده است؟؛ بگو خداوند، آفريننده هر چيز است و اوست كه يگانه دادفرماست.
إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمواتِ والْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ.(اعراف، آيه 54.) به راستى، پروردگارتان، همان خداوند است كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد سپس بر اورنگِ [پادشاهى و فرمانروايى جهان] استيلا يافت. شب را بر روز مى پوشاند - كه آن را شتابان مى جويد و خورشيد و ماه و ستارگان را رام فرمانِ خويش، آفريد؛ آگاه باشيد كه آفرينش و فرمان، او راست؛ بزرگوار است خداوند پروردگارِ جهانيان.
بنابراين، هر فاعل و سببى، حقيقت و هستى خويش و تأثير در فاعليّت خود را، از او دارد و قائم به اوست؛ يعنى آن چه خداوند بخواهد، همان است: «مَا شَاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ»(كهف، آيه 39.) و لامُؤثِّرَ فى الْوُجُودِ اِلّا اللَّهُ. بالاتر، اين كه سراسر هستى را، تنها يك موجود، پر كرده است و آن خداى تعالى است: اللَّهُ نُورُ السَّمواتِ وَالْأَرْضِ.(نور، آيه 35.) خداوند، نور آسمان ها و زمين است. و ما سوى، در قياس با او، هيچِ هيچ اند؛ همه از اوست و اگر نيك بنگرى، همه اوست. به همين دليل، هيچ موجودى در برابر خداوند نمى تواند كوس استقلال بزند:
يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هو الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ.(فاطر، آيه 15.) اى مردم! شما نيازمندان درگاهِ خداوند هستيد و تنها خداوند است، كه بى نياز ستوده است.
اَللَّهُمَّ اَغْنِنا عَنْ هِبَةِ الْوَهّابِينَ بِهِبَتِكَ، و اكْفِنا وَحْشَةَ الْقاطِعِينَ بِصِلَتِكَ، حَتّى لانَرْغَبَ اِلى اَحَدٍ مَعَ بَذْلِكَ، و لانَسْتَوحِشَ من اَحَدٍ مَعَ فَضْلِكَ. بارخدايا! ما را به بركت بخشش و عطايت از بخششِ بخشندگان بى نياز فرما و وحشتِ گُسستنِ ديگران را از ما، با پيوستن ما به بارگاهت، بسنده باش، تا در پرتو دهِش و عطاى تو به سوى ديگرى نرويم، و با وجودِ احسان تو از هيچ كس، نهراسيم.
برخى گفته اند: دعا مظهر بارز حاجت مندى و عرصه ظهورِ انقطاعِ آدمى؛ گسستنِ خلق و پيوستن به حق است. امام سجاد (ع)، كه از آموزگارانِ بزرگ توحيد و از پرده دارانِ حرمِ سِتْرِ خداست، در اين فراز زنده و شورانگيز، با زبانى برتر از آن كه در بيان گنجد، درهاى بسيارى از معارف نابِ توحيدى را، به روى ما خاكيان گشوده است. با اين تعبيرهاىِ طرب انگيز، هم عجز ما آدميان را در برابر خداوند كريم، مى نماياند و هم مى آموزد كه هرچه هست، از خداوند است، و غنا و استغناى آدمى و هر آفريده ديگر، تنها از اوست. و همه چيز، در نهايت، به او باز مى گردد. همچنان كه همه چيز از او آغاز شده است. آشكار و نهان، اوست و هموست كه به هر چيزى داناست: «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَي ءٍ عَلِيمٌ».(حديد، آيه 3.) و رستن از هر گزندى به دستِ اوست و دست يافتن به هر نعمتى، به احسان اوست:
وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنتَهَى. وَأَنَّهُ هو أَضْحَكَ وَأَبْكَى. وَأَنَّهُ هو أَمَاتَ وَأَحْيَا. وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْأُنثَى. من نُطْفَةٍ إِذَا تُمْنَى. وَأَنَّ عَلَيْهِ النَّشْأَةَ الْأُخْرَى. وَأَنَّهُ هو أَغْنَى وَأَقْنَى(نجم، آيه 48 - 42.) و پايان و بازگشت [همگان] به سوى پروردگار توست. و اوست كه بخنداند و بگرياند. و اوست كه بميراند و زنده كند. و اوست كه دو گونه: نر و ماده بيافريند، از نطفه اى، آنگاه كه در رحم ريخته شود و بر اوست آفرينش ديگر - آفرينش نو هنگامِ رستاخيز. و اوست كه بى نياز گرداند و سرمايه بخشد.
بر اين اساس، بايد تنها از او خواست و به او، دل خوش بود و با او، انس گرفت و به دهش هاى او، دل بست و به او، پيوست و از غير او، گسست. بارخدايا! اين تو بودى كه ما را آفريدى و هستىِ رازآلودى به ما بخشيدى. آرى، تنها تو بودى! و اكنون، اى خداىِ «وَهَّاب»؛ اى بسيار بخشنده، اين تو هستى كه از استغناى خود، بى نيازمان مى كنى و از بخشش هايت، وجودمان را چندان سرشار و لبريز، كه هيچ گاه احساس كاستى نكنيم و دست نياز به سوى خلق، نبريم و بر «درِ اربابِ بى مروّتِ دنيا» ننشينيم و با دنيادارانِ ناجوانمرد، هم صحبت نشويم و از اين «نودولتان»، «كين همه ناز از غلامِ ترك و استر مى كنند»، و هم نشينى شان جز تيرگى و سخت دلى نزايد، چيزى نخواهيم، كه: تويى وهّابِ مال و جز تو واهب / تويى فعّالِ جود و جز تو فاعل (منوچهرى).
اين همه گفتيم ليك اندر بسيچ
بى عنايات خدا هيچيم، هيچ
بى عناياتِ حق و خاصانِ حق
گر مَلَك باشد، سياهستش ورق
اى خدا، اى فضل تو حاجت روا
با تو ياد هيچ كس نَبْود روا
اين قدر ارشاد تو بخشيده اى
تا بدين بس عيبِ ما پوشيده اى
قطره اى دانش كه بخشيدى ز پيش
متصل گردان به درياهاى خويش
قطره اى علمست اندر جانِ من
وارهانَش از هوا وز خاكِ تن
پيش از آن كين خاكها خَسفش كنند
پيش از آن كين بادها نَشفش كنند
گرچه چون نَشفش كند، تو قادرى
كَش ازيشان واسِتانى، واخرى
قطره اى كو در هوا شد يا كه ريخت
از خزينه قدرت تو كى گريخت؟
گر درآيد در عدم يا صد عدم
چو بخوانيش، او كند از سر قَدم
صدهزاران ضد ضد را مى كُشد
بازشان حكم تو بيرون مى كَشد
از عدمها سوى هستى هر زمان
هست يا ربّ، كاروان در كاروان
خاصه هرشب جمله افكار و عُقول
نيست گردد غرق در بحر نُغول(مثنوى، دفتر يكم، بيت 1890 - 1878.)
بارخدايا! با بخشش هاى خود از بخشش هاى ديگران؛ آن ها كه دهِش هاى خود را، به كدورتِ مِنّت، مى آلايند و حرمتِ آدمى را تباه مى سازند و تحقير مى كنند؛ همان ها كه شرارِ خَلْقِ تواَند، بى نيازمان گردان، و به روزى بسنده خود، خشنودمان فرما. و دست مهربانىِ بندگان ثروت را، از سرمانِ، كوتاه كن و تحقيرِ توانگرانِ برترى خواه را بر ما مپسند. و اى «وَلِىُّ الْاِعطاء و الْمَنْع» ما را جز به خود، نيازمند مگردان و جز در پيشگاه خود خوار و ذليل، مبين و جز از احتشام و جلال خود، مترسان: اَللَّهُمَّ اِنّى اَعُوذُ بِكَ، من الْفَقْرِ اِلّا اِلَيْكَ و من الذُّلِّ اِلّا لَكَ، و من الْخَوفِ اِلّا مِنْكَ(بحارالانوار، ج 97، ص 233.).
.........................
