وَالْحَمْدُ للَّهِ الَّذى لَوْ حَبَسَ عَنْ عِبادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدِهِ عَلى ما اَبْلاهُمْ من مِنَنِهِ الْمُتَتابِعَةِ، و اَسْبَغَ عَلَيْهِمْ من نِعَمِهِ الْمُتَظاهِرَةِ، لَتَصرَّفُوا في مِنَنِهِ فَلَمْ يَحْمَدُوهُ،(فِي مِنَنهِ فَلَمْ يَشْكُرْوهُ».) و تَوَسَّعُوا في رِزْقِهِ فَلَمْ يَشْكُرُوهُ.(في نِعَمِهِ فَلَمْ يَحْمَدُوهُ».) و لَوْ كانُوا كَذلِكَ، لَخَرَجُوا من حُدُودِ الاِنْسانِيَّةِ الِى حد الْبَهِيمِيَّةِ،(لَخَرَجُوا من حُدُودِ الِاْنسانيَّةِ و دَخَلُوا في حَريمِ البِهمية».) فَكانُوا كَما وَصَفَ في مُحْكَمِ كِتابِهِ: «إِنْ هم إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هم أَضَلُّ سَبِيلاً».(فرقان، آيه 44.) و سپاس و ستايش، پروردگارى راست كه اگر معرفتِ ثنايش و آيينِ سپاسگزارى اش را از بندگانش دريغ كرده بود و به آنان، رسم سپاس و ستايش نمى آموخت تا در برابر انبوه نعمتهاى وزين و ارجمندش، و نيكى ها و دِهشهاى پى درپى اش، او را بستايند؛ در نعمتهايش تصرف مى كردند و از ثناى او، لبْ فرو مى بستند و در روزى هايش، دست مى بردند و او را پاس نمى داشتند. و اگر چنين مى بودند [كه لبْ به ستايش نگشايند و نعمتها را پاس ندارند]، از قلمرو انسانيّت بيرون مى رفتند و به مرز حيوانيّت مى رسيدند؛ بلكه در مرتبه اى فروتر از آن، گام مى نهادند و چنان مى بودند كه در كتابِ حكمت آموزش (قرآن)، به توصيف آنان پرداخته است: «آنها جز مانند چهارپايان نيستند؛ بلكه گمراه ترند».
حَبَسَهُ حَبْساً و مَحْبَساً: او را بازداشت و حبس كرد، منع كرد او را.
حَبَسَ عنه: از او جلوگيرى كرد.
حَبَسَ، اِحْتَبَسَ: جلوى چيزى را گرفت و مانع از آن شد.
بَلاهُ اِبْلاءً: او را امتحان كرد، آزمود.
اَبْلاهُ اِبْلاءً: او را خبرداد و آزمود و نعمت داد.
ابن اثير مى گويد:
و الْمَعرُوفُ ان الاِبتلاءً يَكُونُ فى الْخَيْرِ و الشَّرِّ مَعاً من غَيْرِ فَرْقٍ بَيْنَ فِعْلَيْهِما و مِنْهُ قَوْلُهُ تَعالى: «وَنَبْلُوَكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً.(انبياء، آيه 35.) آنچه شهرت يافته، آن است كه «ابتلا»، در نيك و بد، هر دو، بدون هيچ فرقى به كار مى رود و سخن خداى تعالى نيز در هر دو معنا به كار رفته است: «و شما را به بدى (سختى و بلا و مصيبت) و نيكى (آسانى و نعمت و دولت) مى آزماييم، آزمايشى سخت».
اَلاِبْلاءِ: اَلاْنعامُ و الاِحسانُ؛ بخشش، دِهِش، عطا، نيك خواهى، نيكوكارى.
خداوند، بندگانش را نعمت مى بخشد تا شكر و سپاسگزارىِ آنان را بيازمايد، و گرفتار رنج و اندوه مى كند تا صبرشان را محك زند.
اَلْمِنَنْ: جمع مِنَّت، به معناى نعمت است؛ نعمت گرانسنگ و ارجمند؛ نعمتى كه بينوايى و تهيدستى را از آدمى مى برد؛ همچون نعمت «نبوّت و پيامبرى» كه نعمتى گران و زوال ناپذير است:
لَقَدْ من اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً من أَنْفُسِهِمْ.(آل عمران، آيه164.) هر آينه خداى، بر مؤمنان منّت نهاد كه در ميانشان پيامبرى از خودشان برانگيخت.
اَلُمَتتابِع: متوالى، پياپى، پى درپى، دمادم.
اَلِاْسباغ: تمام گردانيدنِ نعمت، كامل كردن.
سَبَغَ الْعَيْشُ: زندگى، تمام و فراخ شد. گشايش و رفاه، در معيشتْ پديد آمد.
اَلْمُتَظاهِرَة: نعمتهاى آشكار؛ «وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً.(لقمان، آيه 20.) نعمتهاى آشكار و نهانِ خويش را بر شما گسترده است».
ويژگىِ دعا، در مكتب تشيّع
دعاهايى كه از پيشوايان معصوم (ع) رسيده است، بويژه دعاهاى صحيفه سجّاديه - اگر چه به لحاظ موضوع، درباره نيايش و ستايش حضرت «رَبِّ الْعِزَّةِ عَمايَصِفُونَ» انشا شده اند - همه مباحث و مطالب آنها، تنها راز و نياز و استرحام و تذلّل و بيان حاجت و عرض مسئلت نيست؛ بلكه بسيارى از دقايق علوم ربّانى، معارفِ الهى، قوانينِ طبيعى، احكامِ شرعى، تكاليفِ اخلاقى، و مسائلِ حسّاس سياسى و اجتماعى و تربيتى را نيز شامل اند. به تعبير ديگر، دعاهاى ياد شده، هم نيايش و ستايش اند و هم تعليم و آموزش، و در حقيقتْ مدرسه اى هستند براى بار آوردن و پروراندن انسانِ مسلمان و با ايمان؛ بدين معنا كه آدميان را مى آموزانند كه چگونه و از چه راههايى خداى خويش را بشناسند و در پرتو آن شناسايى، با او چگونه سخن بگويند و از او چه بخواهند و مصالح دنيا و آخرت خود را چگونه تشخيص دهند، و با او چگونه انس بگيرند و نزديكىِ او را به خويشتن، دريابند و به آگاهى اش از بندگان خود، پى ببرند:
اللَّهُمَّ اِنَّكَ آنَسُ الآنِسينَ لِاَوْلِيائِكَ، و اَحْضَرُهُمْ بِالْكِفايَةِ لِلْمُتَوَكِّلِينَ عَلَيكَ؛ تُشاهِدُهُمْ في سَرائِرِهِم، و تَطَّلِعُ عَلَيهْم في ضَمائِرِهُم، و تَعْلَمُ مَبْلَغَ بَصائِرهِمْ. فَأَسْرارُهُمْ لَكَ مَكْشُوفَةٌ، و قُلُوبُهُمْ اِلَيْكَ مَلْهُوفَةٌ. ان اَوْحَشَتْهُمُ الْغُرْبَةُ، آنَسَهُمْ ذِكْرُكَ، و ان صُبَّتْ عَلَيْهِمُ الْمَصائِبُ، لَجَاؤُا اِلى الاِستِجارَةِ بِكَ، عِلْماً بِاَنَّ اَزِمَّةَ الْاُمُورِ بِيَدِكَ و مَصادِرُها عَنْ قَضائِكَ. اَللَّهُمَّ ان فَهِهْتُ عَنْ مَسأَلَتي او عَمِيتُ عَنْ طِلْبَتى، فَدُلَّني عَلى مَصالِحي، و خُذْ بِقَلْبي اِلى مَراشِدى. فَلَيْسَ ذلِكَ بِنُكْرٍ من هِداياتِكَ و لابِبِدْعٍ من كِفاياتِكَ. اَللَّهُمَّ احْمِلْنى عَلى عَفْوِكَ و لاتَحمِلْني عَلى عَدْلِكَ.(نهج البلاغة، خطبه 227.) بار خدايا! تو براى دوستانت، از همه مونسها مأنوس ترى و در كفايت كردنِ آنان كه بر تو توكّل كنند، حاضرترى، درون آنها را مى بينى و بر انديشه هاى آنان آگاهى، و اندازه بينايى و عقولشان را مى دانى. پس رازهايشان، برتو روشن و آشكار، و دلهايشان براى تو بى قرار است. هر گاه تنهايى، آنان را به وحشت اندازد، يادِ تو مايه اُنس و آرامش آنهاست، و اگر مصيبت ها، بر ايشان هجوم آوَرد، تو را پناهگاهِ خويش قرار مى دهند؛ زيرا مى دانند كه سررشته كارها به دست تو، و منشأ وجود آنها، فرمان توست. بار الها! اگر من ندانم كه از تو چه چيز بخواهم و يا در خواست خود سرگردان بمانم، تو مرا بر آنچه صلاحم در آن است، راهنمايى فرما و دلم را به چيزى كه خير و نيكى ام در آن است، متوجّه كن، كه اين امور، از هدايتهاى تو نامأنوس نيست و از كفايتهاى تو شگفتْ نه. خدايا! مرا به آمرزشت بنواز و بر مركب عدل و دادت منشان.
مهمترين تعليمى كه دعاهاى ياد شده، سرشار از آن است، معرفت خداوند است؛ اگر چه راههاى معرفت، همچنان كه گفته شده است، «به عدد انفاس خلايقِ؛» است(به شمار نفسهاى آفريدگان است.) و به گفته سعدى:
برگ درختان سبز، در نظرِ هوشيار
هر ورقش دفترى است، معرفتِ كردگار.
وليكن معرفتى كه در دعاها برآن تأكيد شده است، معرفت خداوند است به خودِ او، و اين نكته بسيار ظريف و دقيقى در معارف دينى ماست كه علاوه بر دعاها، در قرآن كريم و سخنانِ صاحبانِ عصمت نيز، مورد تأكيد قرار گرفته است.
در روزگارى كه معارف حقيقى و راستينِ موساى كليم و عيساى مسيح، در دسترس قوم يهود و ملّتهاى مسيحى نبود، و آنچه را كه اينان خداپرستى مى دانستند، آن حقيقتِ اعلام شده به دست انبيا نبود. بدين گونه، معارف انبيايى مسخ شده بود. در مكاتبِ فلسفى نيز، توحيدى از گونه توحيد قرآن به چشم نمى خورد. درباره شناخت خدا، درباره صفات ذات خدا و صفات فعل و چگونگى صدور آفرينش و چگونگى اراده و تقدير، در همه اينها، اصول نابى كه قرآن عرضه كرد، به هيچ وجه در آن مكاتب، وجود نداشت؛ بلكه مى توان گفت كه دليل اصلى ظهور اسلام و فلسفه عالى بعثتِ حضرت محمد (ص) و امامتِ جانشينان معصوم او - كه عهده دار استمرار هدايت انسان اند، بركشيدن نقاب از چهره آموزه كامل و تمامْ عيار حقيقت خداوند، يعنى «اللَّه تعالى»، بوده است. البته هر كدام از اديان معتبر و الهى، در پى آن بوده اند كه توحيد خداوند و جنبه هاى مختلفِ حقيقت نامتناهى او را نشان دهند؛ همچنان كه اميرمؤمنان، در تبيين فلسفه بعثت پيامبران، فرموده است:
لَمَّا بَدَّلَ اَكْثَرُ خَلْقِهِ عَهْدَ اللَّهِ اِلَيْهِمْ، فَجَهِلوُا حَقَّهُ و اتَّخَذُوا الاَندادَ مَعَهُ و اجْتالَتْهُمُ الشَّياطينُ عَنْ مَعْرِفَتِهِ وَاقْتَطَعَتْهُمْ عَنْ عِبادَتِهِ، فَبَعَثَ فِيِهمْ رُسُلَهُ و واتَرَ اِلَيْهِمْ انبِيَاءَهُ لِيَسْتَأدُوهُمْ مِيثاقَ فِطْرَتِهِ و يُذَكَّرُوهُمْ مَنْسِىَّ نِعْمَتِهِ.(نهج البلاغة، خطبه 1.) روزگارى كه بيشتر مردم، دين خدا را تغيير داده و با حق، بيگانه شده و براى خدا شريكانى قرار داده بودند و شيطانها آنها را از شناخت خدا، دور و از پرستش او، باز داشتند، پس از اين [گمراهيها] خداوند، فرستادگان خويش را در ميان آنان برانگيخت و آنها را پياپى به سوى مردم گسيل داشت تا آن عهد فطرت و ميثاق [اَلَستْ] را از آنان بخواهند و نعمتِ فراموش كرده را يادآورشان شوند.
نكته مهم اين است كه در اين راه، برخى از اديان، بر يك عنصر تكيه و تأكيد كرده اند و برخى ديگر، بر عنصرى ديگر. امّا اسلام، به لحاظِ جامعيّت و كمالْ يافتگىِ ويژه اى كه دارد، در پى آن است كه به اندازه درك و توانِ زبان بشر، كلّ آموزه حقيقت بارى تعالى را عرضه و تعريف كند. حقيقت متعالى «اللَّه»، در همان حال كه خداوند جهان است، ربِّ جهانيان نيز هست: «اَلْحَمدُللَّه رَبِّ الْعالَمين»، و در آن واحد، هم متعالى است و هم درونى؛ يعنى بى نهايتْ فراتر از انسان است و در همان حال، بى نهايتْ نزديك به انسان:
سَبَقَ فى الْعُلُوِّ فَلا شَىْ ءَ اَعْلا مْنِهُ و قَرُبَ فى الدُّنُوِّ فَلا شَىْ ءَ اَقْرَبُ مِنْهُ. فَلَا اسْتِعْلاؤُهُ باعَدَهُ عَنْ شَى ءٍ من خَلْقَهِ و لا قُرْبُهُ ساواهُمْ فى الْمكانِ بِهِ.(نهج البلاغة، خطبه 49.) در برترى، از همه پيش است و هيچ چيز، برتر از او نيست، و در نزديك بودن به آفريده هايش، چنان است كه چيزى نزديك تر از او نيست. پس نه برترىِ او، وى را از آفريده هايش دور داشته، و نه نزديك بودنش، آفريده ها را با او در يك رتبه بداشته است.
از اين رو، يكى از آموزه هاى مهم - كه در حوزه معرفت خداوند، بحق، از ويژگى هاى توحيدِ خداوند در معارف اسلامى است و در قالبِ تفكّرى نو عرضه شده است - شناخت خداوند، به خودِ خداوند است. اين، راهى است كه سلوك آن، هم از سوى خداوند، در بعثت نهايى انسان و فرودِ قرآن از عالم اعلاى قدرتْ در آرايش عباراتى برتر از بلاغت، و هم از سوى پيشوايان معصوم ما - كه رسالتشان تبيين آموزه هاى قرآنى است - تأكيد و سفارش شده است:
شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هو وَالْمَلاَئِكَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ قَائِماً بِالْقِسْطِ لا إِله إِلَّا هو الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.(آل عمران، آيه 18.) خداى يكتا كه هميشه به عدل و داد بود و باشد، گواهى داد كه جز او خدايى نيست و فرشتگان و دانشمندان نيز [گواهى دادند]. جز او خدايى نيست، كه تواناى بى همتا و داناى استوار كار است.
در كتاب ارزشمند كافى اثر عالم شيعى، ابوجعفر محمّد بن يعقوب بن اسحاق كلينى رازى (م 328 يا 329 ق) و نيز در كتابِ توحيد اثر شيخ صدوق، (م 381 ق) بخشى با عنوان: «بابُ اَنَّهُ لا يُعْرَفُ اِلاَّ بِهِ» گشوده شده است و از اميرمؤمنان على (ع)، نقل شده است كه فرمود:
اِعْرِفُوااللَّهَ بِاللَّهِ.(الكافى، ج 1، ص 85.) خدا را به خود او بشناسيد.
امام سجّاد (ع)، در آغاز دعاى ابوحمزه ثمالى فرمود:
بِكَ عَرَفْتُكَ و اَنْتَ دَلَلْتَنى عَلَيكَ و دَعَوْتَنى إلَيكَ و لَولا اَنْتَ، لَمْ اَدْرِ ما اَنْتَ.(مفاتيح الجنان، ص 313.) تو را به خود تو شناختم، و تو بودى كه مرا به خودت، راه نمودى و به سوى خويش، فرا خواندى و اگر تو نبودى، نمى دانستم كه تو كيستى.
روشن است كه پذيرفتن چنين راهى در شناخت خداوند، و نيز سلوك و پيمودنِ آن، كسانى را كه ذهن استدلالى دارند و مى خواهند در فهم هر حقيقتى، به روش منطقى و با چينش مقدماتِ ويژه، به نتايج برهانى دست يابند، بسيار دشوار است. به تعبير ديگر، آنان كه در فهم حقايق اين عالم، تنها تكيه گاهِشان در حوزه معرفتْ «نَحْنُ اَبْناءُ الدَّليلِ»(ما زادگانِ استدلال و برهانيم.) است و براى وصول به هر حقيقتى، به پاى چوبين و بى تمكين استدلال، تكيه دارند، اين راه را به سختى مى پذيرند. با اين حال، قرآن كريم و اولياى بزرگ خداوند، اين راه را دقيق ترين و نزديك ترين راهِ شناخت خداوند مى دانند. از اين رو، پيمودن آن را به پيروان خود و دلبردگان جمال الهى، به تأكيد، سفارش كرده اند و بر آن اند كه دانشهاى تجربى - كه ريشه در عناصِر طبيعت و چهره رياضىِ اين جهانِ مادى دارند - و نيز دانشهاى حصولى - كه از مفاهيم ذهنى و عقلىِ اهل استدلال، مايه مى گيرند - توانايى حل اين معمّا و بركشيدنِ نقاب از چهره آموزه كامل و تمامْ عيارِ حقيقتِ خداوند تعالى را ندارند و اساساً اين راهها، معبرها و گذرگاههاى پويندگانى است كه در آغاز راه «سلوك الى اللَّه» و شناختِ آن حقيقتِ يگانه قرار دارند.
قَدرِ مجموعه گل، مرغ سحرداند و بس
كه نه هر كو ورقى خواند، معانى دانست
اى كه از دفترِ عقل، آيتِ عشق آموزى!
ترسم اين نكته به تحقيقْ ندانى دانست.
(حافظ)
آرى، راه يافتگان به آن حقيقت، و باريافتگانِ بارگاه عزّت و احتشامِ ربوبى، به تعبير حافظ، «مرغانِ سحر»اند و به تعبير قرآن كريم «مُستْغَفِرينَ بِالْاَسْحار. آمرزش خواهان در سحرگاهان» هستند؛ سحر خيزان كامروا و موحدان دردمند و يكه تازان ساحت توحيد و عبادت؛ آنان كه در طلوع سپيده بامداد و نيمه آخر هر شب، به پيروى از مخاطبِ بزرگِ خداوند، كه در يك گفتگوى دل انگيز و مهربانانه، با ندايى موج خيز و برانگيزنده از پروردگار خويش، به گوش جان شنيد كه: اى «مُزَّمِّلْ»، اى جامه به خود پيچيده! «شب را به نماز برخيز؛ مگر اندكى».(مزّمل، آيه 7-1.) و به قصد سير در ديار ملكوت مطلق، خواب را بر خود حرام كرده اند و همه تن درد و خواست و نياز و انكسار و تضرع اند؛ آنان كه همانند غنچه، گشايش خود را از دم صبح و انفاسِ مسيح گونه آن مى خواهند و صفاى عالم دعا را با همه جهان ماده و لذّات آن، معاوضه نمى كنند. آن پاك ترينهايى كه از سراچه حقير هيولانى و خاكدان پست عنصرى، با پر و بال توانمند دعا، به ذروه عوالم امكان و به قاف تجرّد و فناى از فنا طيران مى كنند؛ آن خوب ترينها چونان فرشتگان «لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما اَمَرَهُمْ».(تحريم، آيه 6؛ همانان كه خداى را در آنچه به آنان فرمايد، نافرمانى نكنند.) و بالاخره، آن قلندران حقيقى مواطن جبروت و آن درياكشانِ ميخانه عشق الهى و نخستين پاسخگويان به نداى آسمانىِ «اَيْنَ الْمُخَفَّفُون!» كه جسم خاكى را همپاى روح افلاكىِ قدسى، در درازا و پنهاى عوالم هستى، معراج داده اند؛ آن شيعيان پاك على و اولاد كرام او، كه دورد خداوند بر آنان باد.
لسان الغيب شيراز، كسانى را كه براى معرفت خداوند، تنها راه عقل را مى پيمايند و به پاى چوبين استدلال بسنده مى كنند، چه زيبا و پدرانه نصيحت مى كند:
حديث از مطرب و مى گو و راز دهر كمتر جو
كه كس نگشود و نگشايد، به حكمتْ اين معّما را
نصيحت گوش كن جانا كه از جان دوست تر دارند
جوانانِ سعادتمند، پندِ پيرِ دانا را.
اين، راهى است كه اگر با هدايت الهى، به روى بشر گشوده نمى شد، هيچ گاه آدميان آن گونه كه در خورِ منزلت آنهاست، به خداى خويش راه نمى بردند: «وَ لَوْ لا اَنْتَ لَمْ اَدْرِ ما اَنْتَ» و اگر آن اولياى الهى نمى بودند، آنچنان كه مى بايد، خداى تعالى شناخته نمى شد: «لَوْلانا ما عُرِف اللَّه».
نكته دقيق اينكه: در آموزه هاى دينى، خداشناسى از خودِ خداوند آغاز مى گردد و اين، توفيقى است كه از سوى او نصيب بندگانش شده است و آنچه را كه فيلسوفان و متكلمان و عالمان، درباره خداوند مى گويند، يا استدلال مى كنند، مسبوق به تجلّى خداوند است؛ چنانكه على (ع) فرمود:
اَلْحَمْدُللَّهِ الْمُتَجَلّى لِخَلْقِهِ بِخَلْقِهِ، و الظَّاهِرِ لِقُلُوبِهِمْ بِحُجَّتِهِ.(نهج البلاغة، خطبه 108.) سپاس و ستايش خداى را كه به آفرينش مخلوقاتش، بر آفريدگان خود نمودار است، و هستى وى، با دليل روشن، بر دلهاى آنان پديدار.
و به تعبير بانوى اكرم اسلام، فاطمه (س)، انديشه خداوند - علاوه بر اينكه در فطرت آدمى ريشه دارد و تاروپود دلها با رشته آن در آميخته است - خداوند خود، مشعل آن را در ذهنها برافروخته است:
ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوصُولَها و انارَ فى الْفِكْرِ مَعْقُولَها.(رخساره خورشيد، ترجمه و شرح خطبه حضرت زهرا (س)، ص 20.) خداوند، دلها را گستره پيوند با خود گردانيد و مشعل انديشه آن را در ذهنها برافروخت.
آفتاب، آمد دليلِ آفتاب
گر دليلت بايد، از وى رو متاب(مثنوى، دفتر يكم، بيت 116.)
خود نباشد آفتابى را دليل
جز كه نورِ آفتابِ مستطيل
سايه كى بوْد تا دليلِ او بُوَد؟
اين بَسستش كه ذليلِ او بُوَد
اين جلالت، در دلالت صادق است
جملهْ اِدراكاتْ پس، او سابق است
جملهْ ادراكات برخرهاى لنگ
او سوارِ بادِ پرّان؛ چون خدنگ
گر گريزد، كس نيابد گَردِ شه
ور گريزند، او بگيرد پيش ره.(همان، دفتر سوم، بيت، 3723-3719.)
از اين رو، خداوند، هيچ گونه نيازى به دليل و گواه ندارد، و اين خود، جلوه اى از استغناى خداوند است كه فرمود: «شَهِدَ اللَّه اَنَّهُ لا اِلهَ اِلّا هو»؛ چرا كه آن حقيقت متعال، چون آفتابى است كه بر هستى تابيده؛ بلكه هستى، ظهور آن حقيقت است:
اللَّهُ نُورُ السَّموتِ و الْاَرَضِ.(نور، آيه 35.) خداوند فروغ آسمانها و زمين است.
پس او خود، گواه خويش است؛ چون خورشيد. گواهى فرشتگان و عالمان و صاحبدلان نيز براى خفّاشْ چشمانى است كه توانِ ديدن نور خورشيد را ندارند. و در حقيقت، اين خداوند بود كه در آغازْ خود را به ما نشان داد و ما را به خود فرا خواند: «وَ اَنْتَ دَلَلْتَني عَلَيْكَ و دَعَوتَني اِلَيْكَ» و به دنبال آن، ذهنها به تكاپو افتادند تا آن حقيقت را دريابند و بر يافته هاى خود، جامه استدلال بپوشانند.
توفيق ستايش خداوند و سپاس نعمتهاى او
ستايش خداوند و سپاسگزارى از نعمتهاى انبوهى كه در اختيار آدمى نهاده است و نيز معرفت ستودن او، جملگى از سوى اوست، او خود ما را به گونه اى پرداخت كه جز او را نستاييم:
و قَضى رَبُّكَ اَلّا تَعْبدُوا اِلّا اِيَّاهُ.(اسراء، آيه 23.) پروردگارِ تو حكم كرد كه جز او را نپرستيد.
و او خود، ما را دلبرده خويش ساخت و ستودنش را بر ما روا داشت و درخت عشق به خود را در جانمان كاريد. اين يك عطيّه اى الهى است كه با سرشت ما، در آميخته است.
ناف ما بر مِهرِ او بُبْريده اند
عِشقِ او در جان ما كاريده اند.(مثنوى، دفتر دوم، بيت 2622.)
همان گونه كه خودِ او، خويشتن را به ما شناساند و به سوى خويش فرا خواند و دلبرده خود ساخت، در ثنا و ستايش و نيايش و سپاسگزارى را نيز به روى ما گشود و از ما خواست كه او را بستاييم. اين، نعمتى است بس بزرگ و گرانقدر و توصيف ناپذير كه خداى محمّد، ما را بدان نواخت، و به راستى اگر چنين توفيقى را نمى داد، چه كسى و چگونه و با چه زبانى مى توانست او را بستايد و نعمتهايش را شكر بگزارد؟ اوست كه دل از ما برده و روى از ما نهان كرده و بازار خويش و آتش ما را تيز كرده است.(ديدار مى نمايى و پرهيز مى كنى بازار خويش و آتش ما تيز مى كنى. (سعدى).) و اوست كه هر گاه و براى هر حاجتى كه بخواهيم مى خوانيمش و بى سفارش هيچ كس، با او به خلوت مى نشينيم:
اَلْحَمُدللَّهِ الّذى اُنادِيِه كُلَّما شِئتُ لِحاجَتى و اَخْلُو به حَيْثُ شِئتُ لِسرِّى بِغَيرْ شَفيعٍ، فَيَقْضى لى حاجَتى.(مفاتيح الجنان، دعاى ابوحمزه ثمالى.) سپاس و ستايش، خداى راست، كه هر گاه بخواهم، براى برآوردن نيازهايم او را مى خوانم، و هر جا كه باشد، براى بازگو كردن رازهايم، بى هيچ واسطه و شفيعى، با او به خلوت مى نشينم.
امام سجّاد (ع)، در مناجات «ذاكرين» فروتنانه و در حالى كه براى اين توفيق الهى به خود مى بالد، مى فرمايد:
اِلهى لَولَا الْواجِبُ عَنْ قَبُولِ اَمْرِكَ، لَنَزَّهْتُكَ من ذِكْرى اِيَّاكَ، عَلى ان ذِكْرِى لَكَ بِقَدْرى لابِقَدْرِكَ. و ما عَسى ان يَبْلُغَ مِقْدارى حَتَّى اُجْعَلَ مَحَلّاً لِتَقْدِيِسكَ. خداى من! اگر پذيرش فرمان تو نبود، هرگز تو را ياد نمى كردم؛ در حالى كه يادِ من از تو، در اندازه توان من است، نه در خورِ شأن و منزلت تو. و هيچ گاه مرا نرسد كه جايگاه شايسته اى براى تقديس تو باشم. (چه نسبت، خاك را با عالم پاك؟)
امام (ع)، در اين بخش از نياش و ستايشِ خود كه فرمود: و الْحَمْدُ للَّهِ الَّذى لَوْ حَبَسَ عَنْ عِبادِهِ مَعْرِفَةِ حَمْدِهِ عَلى ما اَبْلاهُمْ... و سپاس و ستايش، پروردگارى راست كه اگر معرفتِ ستايش و آييِنِ سپاسگزارى اش را از بندگان دريغ كرده بود و به آنان رسم ستايش نمى آموخت تا در برابر انبوهِ نعمتهاى وزين و ارجمندش... به دو نكته مهم و پر مغز، در قلمرو معرفت اشاره كرده است كه شايسته دقّت و تأمّل است:
نخست: در همان هنگام كه آدم و خاندان او با آمدنِ خطابِ «اِهْبِطُوا مِنْها جَميِعاً» و به تعبير اميرمؤمنان، «اَهْبَطَهُ اِلى دارِ الْبَلِيّةِ و تَناسُلِ الذُّرّيةِ. او را بدين سراى فرود آورد كه خانه رنج و امتحان است و زادنِ فرزندان»، از زيستن در فضاى نور و در جوار عالم قدس، محروم شدند و به حضور درفضاى ظلمت و تيرگى ماده و طبيعت، مجبور گشتند. با اين حال، خداوند، نه تنها بندگانش را از ستودن خود و سپاسگزارى از نعمتهايش باز نداشت؛ بلكه در توبه و آمرزشْ خواهى و سپاس و ستايش را به روى آنان گشاد، و كلمه رحمت را بر زبانشان نهاد و در پرتو سپاس و ستايش خود، وعده بازگشت به بهشت را به آنان داد، و اذنِ آنان بر ياد و ستايش و ثناى خويش را از راههاى گوناگون - كه در اينجا به پاره اى از آنها اشاره مى شود - به اين هبوط يافتگان، اعلام كرد:
قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هم يَحْزَنُونَ.(بقره، آيه 38.) گفتيم: همگى از آن (بهشت) فرو شويد، پس اگر رهنمودى از من به شما بيايد، آنان كه از راهنمايىِ من پيروى كنند، نه بيمى بر آنهاست و نه اندوهگين شوند.
امام سّجاد (ع)، در نيايش ديگرى گفته است:
يا من تَحَمَّدَ اِلى خَلْقِهِ بِحُسْنِ التَّجاوز!(صحيفه سجّاديه، دعاى 12.) اى خدايى كه بر اثر نيكويى در عفو و گذشت از گناهان بندگان، در ستايش را به روى آنان گشوده اى!.
و در جايى ديگر، اين تعبير را به كار برده است:
يا من تَحَمَّدَ اِلى عِبادِهِ بِالاِحْسانِ و الفضل!(صحيفه سجّاديه، دعاى 45.) اى خدايى كه در پرتو احسان و فضل خويش، در ستايش را به روى بندگانت گشوده اى.
آرى، خداىِ كار ساز، از سر بنده نوازى، دور افتادگان از جوار قرب و گرفتاران در غريبستانِ خاك را باگشودنِ در ستايش و ثناى خويش، به سوى خود فراخواندْ و معراج سلوك بدان بارگاه را، با هدايت خود، در اختيارشان نهاد.
جانا به غريبستان، چندين به چه مى مانى؟
بازآ تو از اين غربت، تا چند پريشانى؟
صد نامه فرستادم، صد راه نشان دادم
يا راه نمى دانى يا نامه نمى خوانى
گر نامه نمى خوانى، خود نامه تو را خوانَد
ور راه نمى دانى، در پنجه ره دانى
بازآ كه در آن مجلس، قدرِ تو نداند كس
با سنگ دلان منشين، چون گوهر اين كانى.(كليات شمس تبريزى، بيت 2576 - 2573.)
همان گونه كه ياد خداوند، گوهرى است كه در جهانْ برتر از آن، هيچ نيست: «وَلَذِكْرُ اللَّهِ اَكْبَرُ.(عنكبوت، آيه 45.) ياد خدا هر آينه بزرگ تر است» اذن خداوند بر ثنا و ستايش او و سپاسگزارى از نعمتهايش و جارى ساختن ياد و نام او بر زبان و نشاندن آن بر دل نيز بزرگ ترين و شكوهمندترين نعمت الهى است كه بندگانش را بدان نواخته است.
امام زين العابدين (ع) فرمود:
من اَعْظَمِ النِّعَمِ عَلَينا، جَرَيانُ ذِكْرِكَ عَلى اَلْسِنَتنا، و اِذْنُكَ لَنا بِدُعائكَ و تَنْزِيهِكَ و تَسْبِيحِكَ.(صحيفه سجّاديه، مناجات ذاكرين.) [خدايا] از بزرگ ترين نعمتها بر ما، جارى بودنِ نام تو بر زبان ماست، و مجاز بودنِ ما بر خواندنِ تو و پرداختن به تنزيه و ستايش توست.
اين طلب، در ما، هم از ايجاد تُست
رَستن از بيداد، يارب! داد تُست
بى طلب، تو اين طلبْ مان داده اى
گنجِ احسان، بر همه بگشاده اى.(مثنوى، دفتر يكم، بيت 1338 - 1337.)
براى اوّلين بار، اين اذن و فراخوانى به ستايش و سپاسگزارى، در ماجراى آفرينش و در معبر عالمِ قدس و با حضور فرشتگان، انجام گرفت؛ در ديار «اَلَستْ»؛ آنجا كه صحنه گواهى «عبوديتِ» زاده آدم و «ربوبيّت» خداوند است:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ من بَنِي آدَمَ من ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا.(اعراف، آيه 172.) و [ياد كن] آن گاه را كه پروردگار تو، از فرزندان آدم، از پشتهاى ايشان، فرزندانشان را گرفت و آنان را بر خودشان گواه گرفت؛ [گفت:]آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: چرا، گواهى داديم. [و اين گواهى را گرفتيم]تا در روز رستاخيز نگوييد كه ما از آن بى خير بوديم.
و از آن پس، هرچند گاه، پيامبرانِ خود را پى درپى به سوى بندگانش گسيل داشت تا هم خاطره شيرين «اَلَست» را به ياد آورند: «يُذَكِّرُوهُمْ مَنْسِىِّ نِعْمَتِهِ. نعمتهاى فراموش شده را به ياد آورند».
أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَن لا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌ مُّبِينٌ. وَأَنِ اعْبُدُونِي هذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ. وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنكُمْ جِبِلًّا كَثِيراً أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ.(يس، آيه 62-60.) اى فرزندان آدم! آيا به شما سفارش نكردم كه شيطان را نپرستيد كه او شما را دشمنى آشكار است؟! و اينكه مرا بپرستيد كه اين است راه راست؟! و هر آينه از شما آدميان، مردمانى بسيار را گمراه كرده است. آيا خرد را به كار نمى بستيد؟
و هم با زبان وحى، اين اجازه الهى را صريح و روشن اعلام كنند كه: اى فرزندان آدم! بنگريد تا عهدى را كه در «اَلَستْ» با شما بستيم، فراموش نكنيد و بسيار به ياد ما باشيد و پيوسته ثنا و ستايشِ ما گوييد، و مفتون شيطانِ فريبگر نشويد و هشدارهاى پيامبران ما را از ياد نبريد:
وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ.(نحل، آيه 36.) هر آينه در ميان هر امّتى، پيامبرى را بر انگيختم كه پرستش خداى كنيد و از طاغوت (هر معبودى جز خدا) دورى جوييد.
«بدين سان، خداى سبحان، بندگان خود را هرگز از وجود پيامبرىْ رسالت يافته، و كتابىْ فرود آمده و برهانى بايسته و راه و دينى استوار و روشن، محروم نساخت. اندكىِ ياوران و بسيارىِ دشمنان، آنان را از انجام دادن وظيفه هدايت، باز نداشت. به پيامبران پيشين، نام پيامبر آينده گفته شد، و پيامبر پيشين، پيامبر بعدى را معرفى كرده است. و اينچنين، زمان سپرى شد و روزگاران به سر آمد. پدران رفتند و فرزندان، جاى آنان را گرفتند. تا آنكه خداى سبحان، حضرت محمد (ص) را براى انجام يافتن وعده هايش و اِتمام رسالتش، برانگيخت».(ترجمه بخشى از خطبه اوّل نهج البلاغة.)
و او با فراخوان جامع و پايدار خود، اين اجازه و اذن الهى را همراه با حكمتِ ياد و ستايش خداوند، به يادها آورْد:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً. وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلاً. هو الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلاَئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم من الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً.(احزاب، آيه 43-41.) اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خداى را بسيار ياد كنيد و او را بامداد و شبانگاه، تسبيح گوييد. اوست آنكه بر شما درود (رحمت) مى فرستد و فرشتگان او نيز، تا شما را از تاريكى ها [ى كفر و گمراهى] بر روشنايى [ِ ايمان و طاعت]بيرون آوَرد. و او با مؤمنان، مهربان است.
به راستى، اين همه سفارش اكيد به تسبيح و ستايش خداوند - كه معارف دينى ما سرشار از آن است - به چه منظور است؟ با اينكه غنا و استغناى مطلق او حتى از خودش - چه رسد به آفريدگانى كه هستى و هويّتشان، عين فقر و نادارى است - امرى روشن و مسلم است؛ همچنان كه سالارِ شهيدان، در نيايش خود، بدان اعتراف كرده است:
اِلهى اَنْتَ الْغَنِىُّ بِذاتِكَ ان يَصِلَ اَلِيْكَ النَّفْعُ مِنْكَ، فَكَيْفَ لاتَكُونُ غَنِيّاً عَنّى؟!(مفاتيح الجنان، دعاى عرفه.) اى خداى من! تو بى نيازتر از آنى كه از خود، به تو سودى رسد. كجا مانده كه سودى از سوى من، به تو رسد؟!
پاسخ اين پرسش را - كه همواره ذهن برخى سطحى انديشان و كوتاه بينان بدان مشغول است - به روشنى، در كتاب الهى - كه آيين و رسم تسبيح و ستايش است مى يابيم؛ آنجا كه از زبانِ حضرت موساى كليم فرمود:
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ. وَقَالَ مُوسَى إِن تَكْفُرُوا أَنتُمْ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ.(ابراهيم، آيه 8 - 7.) و هنگامى كه پروردگارتان، به شما آگاهى داد كه اگر سپاس گزاريد، همانا شما را [نعمت]بيفزاييم، و اگر ناسپاسى كنيد، هر آينه عذاب من، سخت است. و موسى گفت: اگر شما و هر كه در زمين است، همگى كافر شويد، همانا خداوند، بى نياز و ستوده است.
«اُذْكُروا اللَّه» شاه ما دستور داد
اندرآتش، ديدِ ما را نور داد
گفت: اگر چه پاكم از ذكرِ شما
نيست لايق، مر مرا تصويرها
ليك، هرگز مستِ تصوير و خيال
در نيابد ذاتِ ما را، بى مثال
ذكر جسمانه، خيال ناقص است
وصف شاهانه، از آنها خالص است
شاه را گويد كسى: جولاه نيست؟
اين چه مدحست؟ اين مگر آگاه نيست؟!(مثنوى، دفتر دوم، بيت 1719 - 1715.)
من برى از پاك و ناپاكىْ همه
از گرانجانى و چالاكىْ همه
من نكردم امرْ تا سودى كنم
بلكه تا بر بندگان، جودى كنم.(مثنوى، دفتر دوم، ببيت 1756 - 1755.)
گفت پيغمبر كه حق فرموده است:
«قصد من از خلق، احسان بوده است
آفريدم تا زِ من سودى كنند
تا زِ شهدم، دستْ آلودى كنند
نه براى آنك تا سودى كنم
وز برهنه، من قبايى بر كَنم».(مثنوى، بيت 2637-2635.)
دوم: اگر خداوند، بندگانش را از معرفت سپاس و ستايش خود، بازمى داشت و توفيق برخوردارى از اين نعمت بزرگ، بلكه بزرگ ترين نعمت، را از آنان مى ستانْد، در قلمرو نعمتهاى او وارد مى شدند؛ بى رعايتِ ادبِ عبوديّت و حق گزارى. و اين، خود، بزرگ ترين و خطرْ خيزترين سقوط گاهى است كه آدميان را از منزلت انسانى شان دور مى دارد. پس در نهايت، به عذاب ناسپاسى، گرفتار مى شدند: «وَ لَئِن كَفَرْتُمْ، ان عذابى لَشدِيدٌ». از اين رو، فرمود:
اگر معرفت ثنا و ستايش و آيين سپاسگزارى اش را از بندگانش دريغ كرده بود... و اگر چنين مى بودند كه لب به ستايش نگشايند و نعمتها را پاس ندارند، از قلمرو انسانيت بيرون رفته، به مرز حيوانيت مى رسيدند؛ بلكه در مرتبه اى فروتر از آن، گام مى نهادند و چنان مى بودند كه قرآن كريم، به توصيف آنان پرداخته است: «ناسپاسان، جز مانند چهارپايان نيستند؛ بلكه گمراه ترند».
بى ادب، تنها نه خود را داشت بد
بلك آتش در همه آفاق زد.
حقيقت شُكر
اظهار نعمت و ابراز آن است؛ همچنان كه كفرِ نعمت، عبارت است از پنهان داشتن آن، و مقصود از اظهار نعمت، به كارگيرى مناسب آن است در جهت مراد و هدفى كه دهنده نعمت (مُنِعم) منظور داشته است؛ و نيز ياد منعم است به زبان، كه همان ثنا و تحسين اوست و اينكه ضمير و ذهن، هيچ گاه او را فراموش نمى كند.
بر اين اساس، شكر خداى تعالى در برابر هر يك از نعمتها اين است كه به هنگام برخورد با آن، نعمت و منعم را فراموش نكند و نعمت را در مقصود و مراد منعم (خداى نعمت بخش) به كار گيرد.
امام صادق (ع) مى فرمايد:
اَحْسِنُوا جِوارَ النِّعَمِ،... الشُّكْرُ لِمَنْ اَنْعَمَ بِها و اَداءُ حُقُوقِها.(بحار الأنوار، ج 96، ص 381.) همجوارى نعمتها را به نيكى رعايت كنيد و برخورد درخور با نعمتهاى الهى داشته باشيد... شكرگزار مُنْعِم باشيد و حقوق نعمتها را ادا نماييد.
راغب اصفهانى در تعريف شكر آورده است: الشُّكْرُ ثَلاثَهُ اَضْرُبٍ: شُكْرُ الْقَلْبِ، و هو تَصَوُّرُ النِّعْمَةِ؛ و شُكْرُ اللِّسانِ، و هو الثَّناءُ عَلَى الْمُنْعِم؛ و شُكْرُ سائِرِ الْجَوارح، و هو مَكافاةُ النِّعْمَةِ بِقَدْرِ اِسْتِحْقاقِهِ.(مفردات، ص 461.) شُكر سه گونه است: شُكر قلبى كه تصوير نعمت در ذهن و دل آدمى است يادآورى (نعمت و نعمت دهنده)؛ شُكرِ زبانى، كه ستايش و ثناى مُنعم است؛ و شُكر اعضا و جوارح كه عكس العمل مناسب و بايسته در برابر نعمت است، در حد و مرتبه اى كه شايسته آن است.
خداوند در سوره ضُِحى، پس از برشمردن نعمتهايى كه پيامبرش را از آنها برخوردار كرده است، دستور يادآورى نعمتها را به آن حضرت مى دهد:
و اَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ. و به نعمت پروردگارت (نبوّت و قرآن و هدايت و...) سخن گوى، كه شكر آن است.
با تأمّل در اين سوره و نيز سوره انشراح، كه به اجمال، نعمتهايى را كه خداوند از زمان كودكى و يتيمى به آن حضرت عطا فرموده، آورده و او را به نفيس ترين و گوهرى ترين نعمت (نبوّت)، و نيز عطاى اميد بخش و خشنود كننده شفاعت و بخششهاى دنيوى، (مانند علم و حكمت و گسترش آيين و شريعت) مفتخر كرده و آن گاه، يادآورى نعمتها و عطاهاى الهى و دستگيرى از سائل و يتيم را به او تذكّر داده، روشن مى شود كه خداوند، با اين يادآورى، به همه مراتب و گونه هاى شكر اشاره فرموده است؛ بدين معنا كه:
اولاً ياد و خاطره داده هاى مادّى و معنوى را در ذهن و ضمير خويش زنده بدارد و همراه با اين ياد و خاطره ها، پيوسته به ياد مُنعم و احسان او باشد و خود را سرشار از لطف و مهر الهى بداند. ثانياً با زبان تكريم و تعظيم به يادآورى نعمتها بپردازد و احسان و لطف دل انگيز و نوازشگر خدا را به خود و ديگران يادآورى كند. ثالثاً در عمل، به تلافى و جبران الطاف پروردگار خويش اقدام كند؛ يعنى يتيمان دل شكسته را در آغوش رحمت و محبّت خويش گيرد و بينوايان بى پناه را به پناهگاهى امن، و گمشدگان درمانده در بيابان حيرت را به صراط مستقيم، رهنمون گردد:
فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ. وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ. وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ.(ضحى، آيه 11-9.) پس، يتيم را خوار مدار و مران؛ و برخواهنده (سائل نيازمند)، بانگ مزن و مران؛ و به نعمت پروردگارت (نبوّت و قرآن و هدايت و....) سخن گوى، كه شكر آن است.
از اين رو على (ع) به جابربن عبداللَّه فرمود:
يا جابِرُ! من كَثُرَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَيهِ كَثُرَتْ حَوائجُ النَّاسِ اَلَيْهِ، فَمَنْ قامَ للَّهِ فيها بِما يَجِبُ عَرَّضَها لِلدَّوامِ و الْبَقاءِ، و من لَمْ يَقُمْ فيها بِما يَجِبُ عَرَّضَها لِزَّوالِ و الْفَناءِ.(نهج البلاغة، حكمت 372.) اى جابر! آنكه نعمت خدا بر او بسيار بُوَد، نياز مردمان بدو بسيار بود. پس هر كه در آن نعمتها براى خدا كار كند، خدا نعمتها را براى وى پايدار مى كند، و آنكه آن را چنانكه واجب است به مصرف نرساند، نعمت او را ببرد و نيست گرداند.
بديهى است كه معرفت و بصيرت نسبت به نعمت در برخورد هرچه نيكوتر و مناسب تر با به كارگيرى نعمت در جهت خواست و اراده مُنْعِم است كه مهم ترين عامل شكرگزارى خواهد بود؛ و نداشتن آگاهى نسبت به نعمت و مُنعم، و به تعبير دقيق تر، جهل نسبت به مُنعِم و نعمتهاى او، زمينه استفاده ناصحيح از نعمت و خروج از حوزه بندگى منعم حقيقى را فراهم مى آورد كه سرانجام، به سوى كفران نعمت و بهره ورى ناصحيح از آن سوق مى دهد. نمونه هاى فراوانى از اين ناسپاسى ها در زندگى انسانها رخ داده كه موجبات تباهى و هلاكت آنان را فراهم آورده است.
خداوند، در قرآن كريم فرموده است:
وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَداً من كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ. وَلَقَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ. فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلاَلاً طَيِّباً وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِن كُنتُم إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ.(نحل، آيه 114- 112.) و خداوند، شهرى را مَثَل مى زند كه امن و آرام بود. روزىِ آن به فراوانى از هر جاى مى رسيد؛ امّا [مردم آن]نعمتهاى خدا را ناسپاسى كردند. پس خداوند به سزاى كارهايى كه مى كردند، طعم گرسنگى و ترس را به آنها چشانيد. و هر آينه، آنان را فرستاده اى از خودشان بيامد، امّا او را دروغگو انگاشتند. سپس، عذاب آنان را در حالى كه ستمكار بودند، فروگرفت. پس، از آن چيزهاى پاكيزه كه خدا روزى تان كرده، بخوريد و نعمت خداى را سپاس بداريد، اگر او را مى پرستيد و بس.
شكرِ نعمت، خوش تر از نعمت بُود
شكر باره كى سوى نقمت رود؟
شكر، جانِ نعمت و نعمت، چو پوست
زانكه شكر آرد تو را تاكوى دوست
نعمت آرد غفلت، و شُكر، انتباه
صيد نعمت كن به دامِ شُكرِ شاه.(مثنوى، دفتر سوم، بيت 2897-2895.)
تفاوت انسان با حيوانات
انسان، موجودى است زنده؛ امّا با ديگر موجودات زنده، تفاوت جوهرى دارد. به حدّى كه نمى توان او را در رديف حيوانات، برشمرد. همه حيوانات در جنس «حيوان» با يكديگر شريك اند، ولى هر كدام را فصل مميزّى است كه به موجب آن، از ديگر همقطاران جدا مى شوند و نوع خاصّى به شمار مى آيند. انسان، به قدرى با ديگر حيوانات، تفاوت دارد كه هيچ گاه در رديف و طبقه آنها نيست؛ بلكه در مرتبه اى بسى بالاتر از همه آنهاست؛ يعنى هر گاه موجودات را طبقه بندى مى كنيم، نبايد انسان را در رديف حيوانات بياوريم؛ بلكه بايد او را در طبقه مستقلى قرار دهيم. اساساً به موجب همين تفاوت و امتياز است كه خداوند، انسان را به زيور تكليف آراسته است؛ يعنى وظايفى را برايش مقرّر كرده تا با اراده و قدرت خود، آنها را انجام دهد.
روشن است كه چنين برخوردى، با هيچ موجودى جز انسان، نشده است؛ چرا كه عمده ترين شرط در قلمرو تكليف، عقل و خردمندى است كه حيوانات از آن، بى نصيب اند.
بنا بر اين، آنچه از دانش منطق درباره انسان، آموخته ايم «انسان، حيوانى گوياست»، اگر چه براى تمييز انسان از ديگر حيوانات، تعريفى به اصطلاح «جامع و مانع» است؛ ليكن بيانگر همه حقيقت انسان نيست؛ زيرا تفارق در اين حد را همه انواع حيوانات، نسبت به يكديگر دارند و حال آنكه همه آنها در يك رديف ويك طبقه، يعنى طبقه «حيوان»، قرار مى گيرند.
از دانش منطق كه بگذريم، آدمى در انسان شناسىِ سنّتى، به طورِ عام، و در انسان شناسىِ اسلامى، به طورِ خاصّ، داراى ساختار وجودى ويژه اى است كه او را از رده هر نوع حيوان ديگرى، برتر آورده است؛ در حدّى كه ديگر، «حيوان» نيست؛ بلكه خلاصه و زبده عالم و علّت غايىِ نظام احسنِ هستى است؛ چنانكه در حديث قدسى بدان اشارت رفته:
يَابْنَ آدَمَ! خَلَقْتُ الْاَشياءَ لِاَجْلِكَ و خَلَقْتُكَ لِاَجْلى.(علم اليقين، ج 1، ص 507.) اى آدميزاده! همه چيز را براى تو آفريدم و تو را براى خودم.
تاج «كَرِّمنا» ست بر فرق سرت
طوقِ «اَعْطيْناك» آويزِ بَرَتْ
تو خوش و خوبى و كان هر خوشى
تو چرا خود منّت باده كشى؟
جوهرست انسان و چرخ، او را عَرَض
جملهْ فرع و پايه اند و او غرض
اى غلامت عقل و تدبيرات و هوش
چون چنينى؛ خويش را ارزان فروش؟
خدمتت بر جمله هستى مفترض
جوهرى چون نَجْد، خواهد از عرض
علم جويى از كُتُبها اى فسوس
ذوق جويى تو ز حلوا اى فسوس
بحرِ علمى، در نَمى پنهان شده
در سه گز تن، عالَمى پنهان شده.(مثنوى، دفتر پنجم، بيت 3579 - 3573. أتزعمُ اَنّك جرمُ صغير؟ و فيك آنْطوى العالَمٌ الاكبرُ منسوب به مولا على (ع).)
عارفان ما، حقيقت وجود آدمى را همان نفحه الهى مى دانند كه خداى تعالى در جان او دميده است:
ثُمَّ سَوَّاهُ و نَفَخَ فِيهِ من رُوحِهِ.(سجده، آيه 9.) آن گاه، او را بساخت و از روح خويش، در او دميد.
بنا بر اين، در وجود آدمى، روحى است كه در هيچ يك از حيوانات، مطلقاً يافت نمى شود و با داشتن چنين روحى است كه در برابر آفريدگارش و نعمتهاى او، احساس تكليف مى كند؛ چرا كه بار امانت الهى را بر دوش دارد؛ امانتى كه آسمانها و زمين و كوهها، از پذيرش آن، سر باز زدند؛ نه از راه سركشى و برترى جويى؛ بلكه چون استعداد پذيرش آن را نداشتند:
إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّموتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً.(احزاب، آيه 72.) همانا ما امانت را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه كرديم، ولى از برداشتن آن، سرباز زدند و از آن ترسيدند و آدمى، آن را برداشت. به راستى كه او، ستمگر و نادان است.
در اينكه اين امانت چيست، مفسران اختلاف كرده اند. بيشتر، آن را تكليف الهى دانسته اند، و برخى اختيار و آزادىِ اراده گفته اند و بعضى عقل، كه ملاك تكليف است. البته همه اين معانى، قابل جمع اند.
اين «عقلِ» تكليف آوَر است كه آدمى را در پيشگاهِ آفريننده خود و همه جهانيان و همنوعان، و حتّى نسبت به سرزمينها و حيوانات، وظيفه مند مى داند؛ همچنان كه اميرمؤمنان، در آغاز خلافت و زمامدارىِ خويش، به عنوان تكليف انسانى، از پايگاه پندآموزى مشفق، مهرورزانه مسلمانان را به رعايت آن، فراخواند:
اِتَّقُوا اللَّهَ في عِبادِهِ و بِلادِهِ. فِاِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقاعِ و الْبَهائِمِ.(نهج البلاغة، خطبه 167.) از خداوند درباره بندگان و شهرهاى او بترسيد؛ زيرا از شما حتى درباره سرزمينها و چارپايان سؤال خواهد شد.
بر اين اساس، متكلمان اسلامى - جز اشعريان كه وجوب معرفت خدا را شرعى مى پندارند - وجوب معرفت را عقلى مى دانند و بر ادّعاى خود، چنين استدلال مى كنند كه: شكر و سپاسگزارى از مُنعِم، امرى لازم و ضرورى است؛ چرا كه هر انسانى، خود را سرشار از نعمت مى بيند و آدمى به ضرورتِ عقل و خردمندى، شناخت صاحب نعمت را با ذات خويش، احساس مى كند تا حق سپاسگزارى را به جاى آوَرد و نعمتهاى او را در سوى هدفهايى كه خداىِ نعمتْ بخش، در نظر دارد، به كار گيرد. روشن است كه شناختِ «مُنعم»، همان شناختِ خداست كه از راهِ اِنعام و نعمتْ بخشى، مورد نظرِ دانشمندانِ علم كلام است. علّامه حلّى - كه از متكلّمان بزرگ شيعه است - در اين باره مى گويد: اَلْحَقُّ ان وُجُوبَ مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَعالى مُستَفادٌ من الْعَقْل، وَاِنْ كانَ السَّمْعُ قَدْ دل عَلَيْهِ بقوله: «فَاعْلَمْ اَنَّهُ لااِلهَ اِلَّااللَّه»(محمّد، آيه 19.)، لِاَنَّ شُكْرَ الْمُنْعِمِ واجِبٌ بِالضَّرورُةِ، و آثارُ النِّعْمَةِ عَلَيْنا ظاهِرَةٌ، فَيَجِبْ ان نَشْكُرَ فاعِلَها.(نهج الحق و كشف الصدق، ص 51.) حقيقت، آن است كه وجوبِ شناخت خداوند، از حكم خرد و عقل آدمى مايه مى گيرد؛ اگر چه نقل نيز ما را بدان راه نموده است؛ آنجا كه فرمود: «پس بدان كه هيچ خدايى جز خداى يكتا نيست»؛ چرا كه سپاسگزارى از «منعم»، امرى لازم و از واجبات عقلى است، و آثار نعمت و سرشارىِ آن نيز بر ما آشكار است. از اين رو، بايسته است كه از بخشنده نعمت، سپاسگزارى كنيم.
از نظر اسلامى، جهان، سراسر تسبيح خدا مى گويد؛ تسبيحى به همراه ستايش؛ يعنى هم خدا را از هر عيب و نقص منزّه مى داند و هم ذات پاكش را به بزرگى و كمال و زيبايى مى ستايد:
تُسَبِّحُ لَهُ السَّموتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ من شَىْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلكِن لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ.(اسراء، آيه 44.) آسمانهاى هفتگانه و زمين و هر كه در آنهاست، او را به پاكى مى ستايند، و هيچ چيز نيست؛ مگر آنكه او را به پاكى ياد مى كند و مى ستايد؛ و ليكن شما تسبيح آنها را در نمى يابيد.
جالب اينكه: خاستگاه اين تسبيح و ستايش، آگاهى و شعور جهان و جهانيان است:
كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاَتَهُ وَتَسْبِيحَهُ.(نور، آيه 41.) همگى نماز (نيايش) و تسبيح (ستايش) خويش را مى دانند.
اكنون اين پرسش مطرح است كه چرا امام سجاد (ع)، در اين بخش از نيايش، فصلِ مقوّم و مرز انسان بودنِ آدمى را «ستايش و سپاسگزارى» دانست؟ به تعبير ديگر، بر خلاف آنكه حكيمان، نطق (گويايى يا ادراك كلّى) را فصل آدمى دانسته اند، آن حضرت، «حامد بودن» را بيانگر حد و مرز آدمى دانسته است؛ در حالى كه حيوانات نيز همچون قطره اى در اقيانوسِ هستى، به تسبيح و ستايش خداوند مشغول اند، و به معناى وسيع تر، آنها نيز آيين تمامىِ آفرينش، يعنى اسلام را پذيرفته اند و با اين كمندِ لطف الهى و دعوت از همه آفريده ها كه «جملگى به سوى من آييد و به اقليم حُسن و كمال وارد شويد» تسليم فرمان پروردگار خويش اند و ذرّه وار، در هواى آن آفتاب، و چرخ زنان و تسبيح گويان، بر صراط مستقيم پروردگارِ خود، به راهند:
اَفَغَيْرِ اللَّهِ يَبْغُونَ و لَهُ اَسْلَمَ من فى السَّموتِ و الأَرضِ طَوعاً و كَرْهاً و اِلَيه يُرْجَعُونَ.(آل عمران، آيه 83.) آيا جز دين خدا مى جويند، و حال آنكه هر كه [و هر چه] در آسمانها و زمين است، خواه و ناخواه، او را گردن نهاده است، و همه به سوى او بازگردانده مى شوند؟!
ما من دَابَّةٍ إِلَّا هو آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ.(هود، آيه 56.) جنبنده اى نيست، جز آنكه موى پيشانى اش(يعنى اختيار آن در دست خداست.) به دست اوست. پروردگارم بر راهى راست است.
در پاسخ اين پرسش، بايد گفت: ويژگىِ «حامد بودن» كه آدمى را از حيوانات، ممتاز كرده و او را صدر نشين آفرينش قرار داده و تحسين آفريدگارش را بر انگيخته است:
ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ.(مؤمنون، آيه 14.) سپس او را به آفرينشى ديگر، باز آفريديم. پس بزرگ و بزرگوار است خداى يكتا كه نيكوترين آفرينندگان است.
از آن عقلِ تكليف آور و اختيار و آزادى انسان است كه خداوند در آفرينشِ كريمانه خود، اين گوهر بى بديل را در وجود او تعبيه كرد و با بخششِ آزادى و قدرتِ انتخابگرى؛ زمينه رشد و بالندگى او را فراهم آورد.
همه آفريده هاى خداوند، بى هيچ استثنا، از آن حيث كه باز تاباننده حكمت و قدرت خداوند در اين جهان اند، شريف اند. ولى، انسان، از آن جهت كه به مستقيم ترين وجهى، منعكس كننده حكمت الهى است، اشرفِ همه آفريدگان است و با داشتن آگاهى و آزادىِ عطا شده، مى تواند ذات خداوند را دريابد و از دستور او اطاعت كند و در عين حال، اين آزادى و امكان را نيز دارد كه بتواند از دستور خداوند، سرپيچى كند:
إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ من نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعاً بَصِيراً. إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً.(انسان، آيه 3-2.) ما آدمى را از نطفه اى آميخته، بيافريديم. او را مى آزماييم و از اين رو، شنوا و بينايش ساختيم. ما راه را به او بنموديم؛ سپاسگزار باشد يا ناسپاس.
آدمى داراى دو طبيعت حيوانى و انسانى است و در اين جهان، همواره به لحاظ مختار بودن و آزادى در عمل، در ميان دو بانگ قرار دارد كه يكى از سوى پيامبران، و ديگرى، از سوى شيطان برخاسته است؛ تا كدام را برگزيند.
از جهان، دو بانگ مى آيد به ضد
تا كدامين را تو باشى مُستعِدّ
آن يكى، بانگش نشُورِ اتقيا
و آن يكى، بانگش فريب اشقيا.(مثنوى، دفتر چهارم، بيت 1623 - 1622.)
پيامبران الهى از انسان مى خواهند كه بر حيوانيّت خود، صورت انسانى ببخشد، و شيطان مى طلبد تا بر انسانيتش، نقشى حيوانى بزند.(درباره گفتگوى شيطان با فريبْ خوردگان، در روز رستاخيز، ر.ك: آيه 21 و 22 سوره ابراهيم.) پيامبران مى كوشند تا نفس آدمى را پيرو عقل گردانند؛ امّا شيطان تلاش مى كند تا عقل او را مطيع و تسليم نفسش ببيند، و به گفته مولاناى روم، پيامبران، در جستجوى عيسى، و شيطان، در طلب خرِ عيسى است. اكنون بايد ديد كه آيا دلبرده بانگِ انبيا و فرستادگان خداست يا مفتون و فريفته بانگِ شيطانِ غرورانگيز است؟ آيا همچنان كه در مثياق ازلى، در لبّيك به نداى «آيا من پروردگار شما نيستم؟» پاسخ مثبت «بلى» را بر زبان آورد، در اين سراى تكليف و مسئوليت - كه بار امانت بر دوش دارد - دعوت پيامبرانش را اجابت مى كند و ايمان مى آورد و در پرتو اين اجابت، به زندگى پاك و نورانى به توحيدِ خداوند، نايل مى گردد، يا اينكه فريب وعده هاى غرورانگيز شيطان را مى خورد و از پى گامهاى او - كه به زشتكارى و كارهاى ناپسند و فراموشى ياد خداوند مى انجامد - مى رود و در زيانكارى فرو مى افتد؟ آيا به تعبير مولانا، عيسى را مى طلبد يا در جستجوى خرِعيسى است؟ كدام يك؟
هبوط انسان
و لَوْ كانُوا كَذلِكَ، لَخَرَجُوا من حُدوُدِ الاْنِسانِيَّة اِلى حد الْبَهِيمِيَّةِ فَكانُوا كَما وَصَفَ فى مُحْكَمِ كِتابِهِ: «إِنْ هم إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هم أَضَلُّ سَبِيلاً».(فرقان، آيه 44.) و اگر چنين مى بودند [كه لب به ستايش نگشايند و نعمتها را پاس ندارند]، از قلمرو انسانيت، بيرون مى رفتند و به مرز حيوانيّت مى رسيدند؛ بلكه در مرتبه اى فروتر از آن، گام مى نهادند و چنان مى بودند كه در كتاب حكمت آموزَش، به توصيف آنان پرداخته است: «ناسپاسان، جز مانند چارپايان نيستند؛ بلكه گمراه ترند».
در جلالت و علّو قدر و منزلت انسان، همين بس كه خداوند او را به صورت خود آفريده و استعداد معرفت و خلافت خويش را بدو بخشيده است:
ان اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلى صُورَتِه.(بحار الأنوار، ج 11، ص 111.) خداوند، آدم را مانند صورت خويش آفريده است.
در جاى ديگر آمده است:
لاتُقبِّحُوا الْوَجْهَ فَاِنِّهُ خُلِقَ عَلى صُوَرةِ الرَّحْمنِ.(احاديث و قصص مثنوى، ص 366.) چهره را زشت نسازيد؛ زيرا مانند چهره خداوندِ رحمان، آفريده شده است.
خلق ما، بر صورت خود كرد حق
وصف ما، از وصف او گيرد سَبَق.(مثنوى، دفتر چهارم، بيت 1194.)
شيخ محمود شبسترى مى گويد: اللَّه تعالى از غايت عنايت، هرچه در عالم آفريده بود، از ظاهر و باطن و عِلوى و سِفلى، مردم را بر آن مثال آفريد و هر صفتى كه خود موصوف است، مردم را نيز بدان صفت، موصوف گردانيد. و همچنان كه عالم، مسخّر امر اوست، تن مردم را مسخّر روح گردانيد تا مردم از تركيب اعضا و ترتيب اجزاى خود، بر عالم علوى و سفلى مطلع گردند و از دانستن صفات [ِ خود] صفات حق تعالى را بشناسند، و از امر كردنِ روحِ ايشانْ بدن ايشان را، بدانند كه فرمان راندن جان ايشان، همچون فرمان راندنِ حق تعالى است در عالم.(مرآة المحققين، ص 172 (به نقل از شيخ محمود شبسترى).)
چنانكه پيش از اين، به اجمال گذشت، انسان بر اساس تعريفى كه عالمانِ منطق از آن نموده اند: «حيوان ناطق»؛ يعنى جانورى گوياست و چون از دانش منطق، قدم را فراتر نهيم، به كتابهاى حكمت، بويژه حكمت متعاليه و ويژه تر اينكه به صحيفه هاى عرفانى اصيل - كه از متون دينى ما مايه مى گيرند - برسيم، وجود را مساوق حق، و فصل حقيقىِ همه انواع و اشخاص موجودات، از مجرد و مادى و «صورة الصّور» مى يابيم، و تعريف منطقى را نيز امضا مى كنيم و انسان را جانورى گويا مى شناسيم؛ ليكن با اين فرق كه او را داراى استعداد و لياقتى مى بينم كه هر گاه آن دارايى را به فعليت برساند، انسانِ حقيقى و واقعى خواهد بود. به تعبير ديگر، انسانِ حقيقى، در عرف عارفان، آن كسى است كه به فعليت رسيده است و به صفات ربوبى و محاسن و اخلاق و آداب نيكو، آراسته گرديده است، وگرنه، همان حيوان ناطق، يعنى جانور گوياست.(مقدمه كتاب انسان در عرف عرفان، ص 9.)
آدمى، خلاصه و زبده عالم است و علت غايى نظام هستى است؛ زيرا با آفرينش او، اراده پروردگار به ايجاد موجودى كه مظهر تجلّيات الهى و نمودارِ عجايب آفرينش باشد، تحقق يافته است. وجود آدمى، مجملى است كه همه عالمِ هستى، در او مندرج است؛ تو گويى دل انسان، مركزى است كه افلاك به دور آن مى گردد و يا آينه اى است كه همه صفات الهى را منعكس مى سازد.
در آخر گشت پيدا، نقش آدم
طفيل ذات او شد هر دو عالم
ز هر چه از جهانِ زير و بالاست
مثالش در تن و جانِ تو پيداست
جهان، انسان شد و انسان، جهانى
از اين پاكيزه تر نَبْوَد بيانى
مگر دل، مركز عرش بسيط است
كه آن، چون نقطه وين دورِ محيط است
برآيد در شبانروزى كم و بيش
سراپاى تو عرش، اى مرد درويش!(گلشن راز.)
مرحوم فيض در علم اليقين آورده است:
رُوِىَ عَنْ كُميْلِ بن زياد اَنَّهُ قالَ: سَاَلْتُ مَولانا اميرَالمؤمنين عَليّاً - عَلَيْهِ الصَّلوةُ و السَّلامُ - فَقُلْتُ: «يا أميرَ المُؤمنينَ اُرِيدُ ان تُعرَّفَنى نَفْسِى». قال: «يا كُمَيْلُ - و اى الْاَنفُسِ تُرِيدُ ان اُعَرِّفَكَ؟» قُلْتُ: «يا مَولاىَ، هَلْ هِىَ اِلّا نَفْسٌ واحِدَةٌ؟» قالَ: يا كُميلُ، اِنَّما هِىَ اَرْبَعَةٌ: اَلنَّامِيَةُ النَّباتِيَهِ، و الْحِسِّيَّةُ الْحِيْوانيَّةُ، و النَّاطِقَةُ الْقُدسِيَّةُ، و الْكُلِيَّةُ اِلهِيَّةُ، و لِكُلِّ واحِدَةٍ من هذِهِ، خَمسُ قُوَىً و خاصَّتانِ: فالناميّة النَباتِيّه لَها خَمسُ قُوًى: ماسِكَةٌ، و جاذِبَةٌ، و هاضِمَةٌ، و دافِعَةٌ، و مُرَبِيَّةٌ. و لَها خاصَّتانِ: اَلزِّيادَةُ و النُّقْصانُ؛ و انْبِعاثُها من الْكَبَدِ. و الْحِسّيِّةُ الْحِيْوانِيَّةُ لَها خَمْسُ قُوًى: سَمْعٌ، و بَصَرٌ، و شمٌّ، و ذُوقٌ، و لَمْسٌ. و لَها خاصِيَّتانِ: اَلرِّضا و الْغَضَبُ؛ و انبعاثُها من الْقَلْبِ. و النَّاطِقَةُ الْقُدْسِيَّةُ لَها خَمْسُ قُوًى: فِكْرٌ، و ذِكرٌ، و عِلْمٌ، و حِلْمٌ و نَباهَةٌ. و لَيْسَ لَهَا انْبِعاثٌ، و هِىَ أشْبَهُ الْاَشياء بِالنَّفُوسِ المَلِكيَّةِ و لَها خاصِيَّتانِ: اَلنَّزاهَةُ و الْحِكْمَةُ. و الْكُلِيَّةُ اِلالهيَّةُ لَها خَمْسُ قُوًى: بَقاءٌ فى فَناءٍ، و نَعيمٌ فى شِقاء، و عز فى ذُلٍّ، و فَقْرٌ فى غِناءٍ، و صَبْرٌ فى بَلاءٍ؛ و لَها خاصِيَّتانِ: اَلرِّضا، و التَّسليمُ؛ و هذِهِ هِىَ الَّتى مَبْدَؤها من اللَّهِ و اِلَيْهِ تَعُودُ. قالَ اللَّه تعالى: «وَ نَفَخْتُ فِيه من روُحِى».(حجر، آيه 29.) و قالَ تعالى: «يا اَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ. ارْجِعى اِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً».(فجر، آيه 28 - 27.) و الْعَقْلُ وَسَطُ الْكُلِّ.(علم اليقين فى اصول الدين، ج 1، ص 370.) از كميل بن زياد، روايت شده است كه گفت: «از مولايمان اميرمؤمنان (ع) پرسيدم و گفتم: اى اميرمؤمنان! مى خواهم نفسم را به من بشناسانى». فرمود: «اى كميل! كدام نفس را مى خواهى به تو معرّفى كنم؟» گفتم: «مولايم! مگر يك نَفْس بيشتر هست؟» فرمود: «اى كميل! نفسها چهارتاست: نامىِ نباتى، حسّىِ حيوانى، ناطقِ قدسى، و كلّىِ الهى. و هر كدام را پنج قوّه و دو خاصيت است.
1. نفس نامىِ نباتى داراى پنج قوّه است: ماسكه، جاذبه، هاضمه، دافعه و مربّيه. و دو خاصيت دارد: زياد كردن و كم كردن. و از كبد بر مى خيزد.
2. نفس حسّىِ حيوانى، پنج قوه دارد: شنوايى، بينايى، بويايى، چشايى و بساوايى. و دو خاصيت دارد: خشنودى و خشم. و از قلب بر مى خيزد.
3. نفس ناطقِ قدسى، پنج قوّه دارد: فكر، ذكر، علم، حلم و نباهت (انديشه، يادآورى، دانش، بردبارى، هشيارى). اين، از جايى بر نمى خيزد و شبيه ترين چيزها به نفوس مَلَكى است(مرحوم فيض مى گويد: «منظور از مَلَك در اينجا، نوع خاصى از ملك است؛ زيرا در گذشته دانستى كه مرتبه بسيارى از فرشتگان عالم سِفلى، پايين تر از مرتبه انسان است. بنا بر اين، نمى بايست نفس ناطقه انسانى، به ملك تشبيه گردد، و اكثر مواردى هم كه دركتاب و سنّت، نامى از ملك برده شده، ناظر به همين نوع خاص است. از همين رو، قواى حيوانى در اين حديث، به نام ملك خوانده نشده [زيرا براى مَلَك مقامى والاتر در نظر گرفته شده است] و در اخبار بسيارى، به نام روح خوانده شده؛ با اينكه روح، از ملكْ بزرگ تر و برتر است.) و دو خاصيّت دارد: پيراستگى و حكمت.
4. نفس كلّى الهى، پنج قوّه دارد: بقا در فنا، نعمت در شقا (سختى)، عزت در ذلّت، فقر در غنا، و صبر در بلا. و دو خاصيت دارد: خشنودى و تسليم. اين، همان نفس است كه از خدا سرچشمه مى گيرد و به او باز مى گردد [چنانكه]خداى متعال فرموده: «از روح خود در او دميدم» و فرموده: «اى نفسى كه به اطمينان و آرامش رسيده اى! به سوى پروردگارت باز گرد؛ در حالى كه خشنود [از خدا] و مورد خشنودى او باشى». و عقل، ميان همه اينها قرار دارد».
چكيده بحث، اينكه آدمى در قواى طبيعى (غاذيه و ناميه و توليد كننده) و در منافعى كه مترتّب بر حواسّ ظاهرى است و در حالات و چگونگى هاى مربوط به نيروى تخيّل، با ديگرِ حيوانات، شريك است:
يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ.(محمد، آيه 12.) [از دنيا] كام و بهره مى گيرند و همانند چارپايان مى خورند.
تنها ويژگى ممتازى كه او را برتر از حيوانات قرار داده است، نيروى تعقّل و خردورزى است كه او را به شناخت حق تعالى و نعمتهاى انبوه و بى زوالش، و نيز به انجام دادن كارهاى نيكو، هدايت مى كند. به تعبير روشن تر، او را به سمت و سوى هدف و غايتى به پيش مى برد كه براى وصول به آن، آفريده شده است؛ يعنى معرفت پروردگار.
دانشمند فرزانه و فيلسوف بزرگوار، مرحوم فيض كاشانى مى گويد: انسان، از آن جهت كه انسان است، به خاطر اين ويژگى كه از مافوق خود، اثر مى پذيرد و در پايين تر از خود، تأثير مى نهد، در ذات خود داراى دو فرشته است: عَلّام (دانا) و فعّال (كننده).
با اوّلى، تصورات و تصديقات را ادراك مى كند و به درست و نادرست آنچه تعقل و ادراك كرده، پى مى برد. اين فرشته، «عقل نظرى» ناميده مى شود.
و با دومى، صناعات انسانى را استخراج مى كند و به حسن و قبحِ آنچه مى كند يا ترك مى نمايد، پى مى برد. اين، فرشته «عقل عملى» نام دارد. و همين است كه فكر و انديشه را در كارها و صنعتها به كار مى برد تا آنچه را خوب است يا خوب مى پندارد، به دست آورد.
طرف افراط آن، «جُربُزه» و طرف تفريط آن، «بلاهت» و حد متوسط آنها، «حكمت خُلقى» نام دارد. و آنچه در اخبار درباره مدح عقل و عاقل وارد شده، مربوط به اين دو قوه (عقل نظرى و عقل عملى) و صاحب آنهاست. مانند فرمايش امام صادق (ع) «اَلْعَقْلُ دَليلُ الْمُؤمِنْ.(الكافى، ج 1، ص 25.) عقل، راهنماى مؤمن است». و در حديث قدسى آمده: «ما خَلَقْتُ خَلْقاً اَحْسَنَ مِنْكَ، اِيَّاكَ آمُرُ و اِيَّاكَ اَنْهى، و اِيَّاكَ اُثيبُ و اِيّاكَ اُعاقِبُ.(الكافى، ج 1، ص 26.) آفريده اى برتر ازتو نيافريده ام؛ تو را فرمان مى دهم و تو را باز مى دارم؛ تو را پاداش مى دهم و تو را كيفر مى كنم».
و از امير مؤمنان (ع) است كه: «بِالْعَقْلِ اُسْتُخْرِجَ غَورُ الْحِكْمَة، و بِالْحِكمَةِ اُسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْعَقْلَ، و بِحُسْنِ السّياسَتِ يَكُونُ الْاَدَبُ الصَّالِح.(الكافى، ج 1، ص 28.) با عقل، ژرفاى حكمت استخراج مى شود و با حكمت، ژرفاى عقل. و با سياست و تربيت خوب، ادبِ شايسته به دست مى آيد». و نيز فرمود: «التَّفكَّرُ حَياةُ قَلْبِ الْبَصيرِ، كَمايَمْشِى الْماشي فى الظُّلُماتِ بِالنُّورِ بحُسنِ التَّخَلُّصِ و قِلَّةِ التَّرَبّص. انديشه و تفكر، حيات دل مرد بيناست؛ چنانكه آن كس كه با در دست داشتن نور، در تاريكى ها راه مى رود، به خوبى نجات مى يابد و كمتر در تاريكى مى ماند».(علم اليقين في أصول الدين، ج 1، ص 369.)
يكى از شاگردان امام صادق (ع)، از آن بزرگوار درباره «عقل» پرسيد. امام فرمود:
اَلْعَقْلُ ما عُبِدَ به الرَّحْمنُ و اكْتُسِبَ به الْجنَانُ. عقل، آن است كه آدمى را به بندگى خداى رحمان وادارد و بهشت و رضوان الهى را براى او فراهم آورَد.(الكافى، ج 1، ص 13.)
ملّا صالح مازندرانى در شرح سخن امام (ع) مى گويد: اين تعريف و توصيف امام درباره عقل، به عقل نظرى، كه آدمى به مدد آن به درك و فهم و دريافت معارف الهى و احكام و تكاليف شرعى و فضايل اخلاقى نايل مى گردد، و عقل عملى، كه با آن به آنچه دريافته است، عمل مى كند و نهان و آشكار خويش را مى آرايد، اشاره دارد.(شرح اصول كافى، ج 1، ص 81.)
چنانچه آدمى، در سلوك خود، منحرف شود و از رسيدن به هدف خود، باز مانَد، از منزلت والاى انسانى سقوط مى كند و در مرتبه چارپايان، بلكه فروتر از آنها قرار مى گيرد؛ چرا كه حيوانات، نيروها و قوايى را كه خداوند در وجودشان تعبيه كرده است، مُعطّل و بى كار و فروهشته نمى گذارند و فطرت الهى خويش را تباه نمى كنند؛ بلكه در سوى هدفى كه در آفرينش خود دارند، به كار مى گيرند. ولى آدميان كه نيروى تعقّل خود را فروهشته و فطرت الهى خويش را تباه مى كنند، به حكم و داورى عقل و خرد، سزاوارِ بزرگ ترين عقوبت و شديدترين كيفر هستند. از اين رو، قرآن كريم، كسانى را كه از نيروى تعقل و استعدادهاى ويژه و خدادادىِ خود، براى وصول به هدف عالى و برتر حيات خويش - كه رسيدن به مقام قرب الهى و شناخت خداى منعم است - بهره نمى گيرند، در رديف حيوانات، بلكه فروتر از آنها دانسته است؛ چرا كه نعمت خدادادى را معطل و فروهشته و بى كار كرده اند؛ گويى در اصل آفرينش خويش، از چنين موهبتهايى برخوردار نبوده اند:
أَرَأَيْتَ من اتَّخَذَ إِلهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلاً. أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هم إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هم أَضَلُّ سَبِيلاً.(فرقان، آيه 44-43.) آيا كسى را كه خداى خويش را كام و خواهش خويش گرفت، ديدى؟ پس آيا تو بر او نگهبان خواهى بود؟ يا مگر پندارى كه بيشترشان [حق را]مى شنوند يا در مى يابند؟! آنها جز مانند چارپايان نيستند؛ بلكه گمراه ترند.
در جاى ديگرى، مى فرمايد:
وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً من الْجِنِّ وَالْإِنْسِ. لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هم أَضَلُّ أُولئِكَ هم الْغَافِلُونَ.(اعراف، آيه 179.) و هر آينه بسيارى از پريان و آدميان را براى دوزخ بيافريديم. [زيرا]دلهايى دارند كه به آن، [حق را] در نمى يابند؛ و چشمهايى دارند كه به آن، [حق را] نمى بينند، و گوشهايى دارند كه به آن، [حق را]نمى شنوند. اينان به سان چارپايانند؛ بلكه گمراه ترند. همينانند غافلان.
نكته جالب، اينكه در كتاب الهى، چهره اى سقوط يافته، براى انسان ترسيم شده است كه به ظاهر، نهاد انسانى دارد، ولى در نهانِ خويش، حيوانى بيش نيست و به فرموده اميرمؤمنان على (ع):
الصُّورَةُ صُورَةُ اِنْسانٍ، و الْقَلْبُ قَلْبُ حَيوانٍ. لايَعرِفُ بابَ الْهُدى فَيَتَّبِعَهُ، و لابابَ الْعَمى فَيَصدَّ عَنْهُ، فَذلِكَ مَيّتُ الاْحياء.(نهج البلاغة، خطبه 87.) صورتش، به صورت انسان مى ماند، امّا در سينه اش قلب حيوان مى تپد. نه راه هدايت را مى شناسد تا پيروى كند و نه راهِ گمراهى را تا از آن باز گردد. چنين كس، مرده اى است ميان زندگان.
وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ من الْغَاوِينَ. وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ. سَاءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ كَانُوا يَظْلِمُونَ.(اعراف، آيه، 177-175.) و بر آنان خبر آن كس (داناى بنى اسرائيل، بلعم باعورا) را برخوان كه آيتهاى خويش را به وى داديم و او از آنها بيرون رفت [و خود را از دانش آن، برهنه ساخت]. پس شيطان، در پى او افتاد تا از گمراهان گشت. و اگر مى خواستيم، هر آينه او را بدانها [به جايگاهى بلند]برمى داشتيم، و ليكن او به زمين (دنيا و مال و جاه آن) چسبيد و كام و خواهشِ دل خود را پيروى كرد. پس داستان او، چون داستان سگ است؛ اگر به او بتازى، زبان از دهان بيرون آرد، و اگر واگذارى اش، باز زبان از دهان، آويخته دارد. اين است داستان گروهى كه آيات ما را دروغ انگاشتند، پس اين سرگذشت را [بر آنان] باز گو تا شايد بينديشند. بد نمونه اى هستند گروهى كه آيات ما را دروغ شمردند و به خويشتن، ستم مى كردند.
...........................
