ابتدا در كلمه ى خلق و اخلاق و رابطه ى اين كلمات با خلقت، توضيحاتى لازم است و بعد از آن، موارد و مواضعى كه صفات اخلاقى در انسان بروز مى كند و به كمال مى رسد. اخلاق، جمع كلمه ى خلق، از ريشه ى خلق و خلقت، دلالت دارد بر نمايش دادن آنچه در خلقت انسان نهفته شده است، يعنى انسان، آنچنان خود را بروز بدهد و به نمايش بگذارد كه خلق شده است. كلمه ى خلق، بر وزن فعل، نمايش يك جنگ و خلاصه اى از ماده ى اصلى خود مى باشد. در قواعد ادبى صرف و نحو، مصادر، مشتقات مخصوصى دارد كه هر يك از آن مشتقات، در معناى خاصى استعمال مى شود.
از ماده ى خلق به معناى آفريدن، خالق، مخلوق، خلاق، خلاقه و مخلاق، و از آن جمله خلق و خلاقه اشتقاق پيدا مى كند. اين وزن مخصوص به شكل فعل و فعال، به معناى نمايش پيدا كردن ماده ى فعل است، مانند طعمه از طعم- يطعم، به معناى خوردن، و لقمه از لقم- يلقم، به معناى بلعيدن. در اينجا، آن مقدار غذائى را كه براى خوردن و به دهان گذاشتن آماده شده است، طعمه و لقمه مى نامند، در اينجاست كه مى گوئيم وزن فعل و فعله و فعاله، مانند لقمه و طعمه و قلامه و كناسه، از آن جمله، خلق، دلالت مى كند بر آن چيزى كه از ماده ى فعل به وجود آمده و به نمايش گذاشته شده است، آنچنان كه از طعام خود مقدارى را به نمايش مى گذارى و يا از لقمه اى، و يا از تراشيدن نوك قلم، تراشه اى را آماده مى كنى، يك چنين معانى، از ماده ى فعل به شكل فعل و فعاله استعمال مى شود.
در اين رابطه، خلق و اخلاق، به نمايش گذاشتن جنگى از خلقت است. انسان با اخلاق و رفتار خود، خلقت و فطرت خود را به نمايش مى گذارد و آنچه در نهاد و فطرت خود دارد به ديگران نشان مى دهد. پس در واقع، خلق و اخلاق، به نمايش گذاشتن خلقت است كه كلمه ى اخلاق، و خلق، به خوب و بد تعريف مى شود، مى گويند خلق خوب، خلق بد، سيى ءالخلق، حسن الخلق. كسى كه فطرت و خلقت خود را در قالب زيان و ضرر و اذيت به نمايش بگذارد، به سوءخلق شناخته مى شود و مى گويند بداخلاق است، و آن ديگرى كه خلقت و فطرت خود را در مسير بهره رسانى و منفعت رسانى و آسايش ديگران به نمايش بگذارد، آنچنان كه از اين نمايش، بندگان خدا بهره مند شوند، با كلمه ى خوش اخلاق، و حسن الخلق و خوش خلق شناخته مى شود. پس به طور كلى، خلق به معناى نمايش خلقت است، خواه در لباس بهره رسانى باشد يا ضرررسانى كه انسان خلقت خود را به نمايش بگذارد و خود را چنان كه هست در ارتباط با ديگران وانمود كند.
سئوال و جواب در تشريح خلقت
در اين رابطه، سئوال و جوابى به وجود مى آيد كه به دنباله ى آن سئوال و جواب كه در واقع آفرينش انسان را تشريح مى كند، به كيفيت پيداش خلق و اخلاق نيك، در توضيح همين دعاى شريفه مى پردازيم.
سئوال اين است كه اگر خلق به معناى به نمايش گذاشتن خلقت است، چگونه مى شود كه خلقت انسان كه در واقع خوب است، نمايش بد داشته باشد با اعتراف به اينكه انسان در خلقت خود كامل است و خداوند، در بهترين قالب و هندسه و عاليترين صورت انسان را آفريده است؟ اين انسان كه در خلقت خود صد در صد كامل و عالى مى باشد، چطور مى شود نمايش بد داشته باشد تا به سوءخلق شناخته شود؟
خداوند در كتاب خود، خلقت انسان را به احسن التقويم معرفى مى كند و در اين رابطه خود را به احسن الخالقين وصف مى كند كه اين دو جمله ى احسن الخالقين و احسن التقويم، دلالت دارد بر اينكه كه انسان در كاملترين هندسه و بهترين صورت آفريده شده است. در خلقت و آفرينش انسان، چيز بد و يا هندسه ى غلطى قرار نگرفته است. مثلا اگر خداوند از مواد خبيثه، ماده اى در فطرت انسان قرار دهد تا آن مواد خبيثه منشاء پيدايش خبث گردد، مثلا انسان را از طينتى بسازد كه از آن طينت، درندگان و حيوانات وحشى را آفريده است، قهرا اقتضاى آن طينت، در وجود انسان، درندگى و وحشيگيرى مى باشد، و يا از مواد خبيثه، از آن چيزهائى كه حشرات و حيوانات خبيث را آفريده در خلقت انسان به كار ببرد تا به اقتضاى آن طينت خبيث، انسانها خود را مگس- طبيعت جلوه دهند و مانند حشرات خبيثه جلوه هاى خبيثى داشته باشند و يا اينكه خداوند متعال مغز و سازمان فكر انسان را طورى مهندسى كند كه منحرف گردد و خوبيها در نظر او بد جلوه كند كه از آن تعبير به ضلالت و انحراف فكرى مى كنند. اگر يك چنين طينتهاى خبيثى در خلقت انسان به كار رفته باشد تا به اقتضاى آن طينت خبيث، خبث خود را نمايش دهد، و يا مغز انسان را غلط مهندسى كند تا بديها را به جاى خوبيها اختيار نمايد، در اين صورت، خلقت انسان منشاء حسن و قبح مى گردد و اين حسن و قبح كه از خلقت انسان تراوش كرده و به اقتضاى خبث طينت و يا انحراف در هندسه، خلقت خود را بد نمايش بدهد و به دنبال بديها برود، در اين صورت بديها و سوءخلقها از منشاء خلقت و فطرت انسان پيدا شده و گناه بديها و نمايشهاى غلط، به گردن كسى مى باشد كه انسان را بد ساخته و طينتهاى خبيث در خلقت انسان به كار برده، نه به گردن خود انسان كه بر پايه ى خلقت بد، خود را به شكل قبيح و خبيث به نمايش گذاشته است.
در اينجا براى توضيح بيشتر سئوال مى گوئيم اگر بديها در وجود انسان ريشه دارد و طينت بد در خلقت انسان به كار رفته، قهرا به اقتضاى آن طينتها اخلاق بدى پيدا مى كند كه مسئول يك چنين اخلاقى، كسى خواهد بود كه انسان را آفريده و يك چنين طينتهاى بدى در خلقت او به كار برده است و اگر يك چنين بديها و طينتهاى بد و يا هندسه ى غلط، در خلقت انسان وجود ندارد و انسان، صد در صد در آفرينش خود پاك و مجهز است، چگونه مى تواند نمايش بد و غلط داشته باشد تا در نتيجه، به سوءخلق و خبث طينت شناخته شود بلكه لازم است قهرا و اجبارا بر پايه ى خلقت كامل و مجهز خود، و بر منوال احسن التقويم كه خداوند خلقت او را وصف مى كند، همه جا صد در صد نمايش نيكو داشته و به حسن خلق و حسن طينت شناخته شود و نتواند مرتكب عمل بد شود و خود را با وضع بدى به نمايش بگذارد تا در اثر آن به كفر و فسق و گناه شناخته شود، زيرا انسان و هر مخلوقى قدرت ندارد كه برخلاف اقتضاى خلقت و فطرت، خود را نمايش دهد، گوسفند نمى تواند عمل گرگ را و يا گرگ، عمل گوسفند را انجام دهد، زيرا آنها اجبار دارند كه در مسير فطرت خود فعاليت كنند. فطرت گرگ، بروز صفات حرص و درندگى مى باشد و فطرت گوسفند، بروز صفات گوسفندى. در اين رابطه، صاحب مثنوى مى فرمايد:
مه فشاند نور و سگ عوعو كند
هر كسى بر طينت خود مى تند
پس نتيجه ى بحث اين مى شود كه اگر اخلاق بد از خلقت انسان سرچشمه مى گيرد، قضاوت مى كنيم كه خلقت انسان بد و غلط است و با اين فرضيه نمى توانيم جواب آيات احسن التقويم و تبارك الله احسن الخالقين را بدهيم، و همچنين جواب قضاوت عقل سالم را مى گويد ممكن نيست خداوند بد بيافريند و بد خلق كند و آن موجود بد را به خاطر بديها مجازات كند نمى توانيم بدهيم. و اگر طبق آيات شريفه و قضاوت عقل سالم مى گوئيم كه انسان، صد در صد در خلقت خود پاك و مجهز بوده و از طينت بد و ماده خبيث، چيزى در خلقت او به كار نرفته و در هندسه ى آفرينش انسان، خداوند به غلط و اشتباه نرفته و صد در صد انسان را كامل مهندسى كرده است، پس چگونه ممكن است از اين انسان احسن التقويم و صد در صد نيك و مجهز به تمام نيكيها، عمل بد سر زند و سوءخلق داشته باشد تا ماموريت پيدا كند از شر سوءخلق، به پناه خدا برود تا حسن خلق پيدا كند؟ جواب سئوالات بالا چيست؟
جواب سئوالات بالا اين است كه انسان در دو مرحله، موجوديت پيدا مى كند و به كمال مى رسد. مرحله ى اول: مرحله ى خلقت، و مرحله ى دوم: مرحله ى تربيت و حركت در مسير خلقت. انسان در صورتى به كمال مطلق مى رسد كه اين دو مرحله را به نحو احسن و اكمل طى كند و به ثمر برساند. اگر در خلقت، پاك و مجهز باشد وليكن در تربيت و حركت، اشتباه كند در ضلالت و گمراهى قرار مى گيرد، مانند طياره ى مدرن و مجهزى كه در بيراهه حركت مى كند و عاقبت، خود و سرنشينان خود را به هلاكت مى اندازد، در اينجا پس از آنكه سقوط و هلاكت سرنشينان هواپيما را بررسى كنند، خواهند دانست كه اين هلاكت، نتيجه ى حركت غلط و مسير اشتباه بوده است، در نتيجه، راننده ى هواپيما را مجازات مى كنند كه چرا از خط منحرف شده است. انسانها درست مانند همين صنايع ماشينى هستند كه در دو مرحله فعاليت مى كنند، ضرر و زيانى كه متوجه ى آنها مى شود، نتيجه ى اشتباه در يكى از اين دو مرحله ى است. مرحله ى اول: خلقت كامل و مجهز، مرحله ى دوم: حركت و تربيت كامل و مجهز تا وصول به مقصد. اگر انسان بتواند اين دو مرحله را به نحو احسن، و اكمل، به انتها برساند، بدون اينكه كوچكترين شر و فسادى و يا كفر و گناهى از او سر زند، به نتيجه ى مطلوب مى رسد. خلقت و آفرينش به اراده ى خداوند متعال انجام مى گيرد وليكن حركت و تربيت، گاهى به اراده و آزادى انسان، و گاهى به اراده ى خداوند متعال واقع مى شود.
خلقت انسان بر اساس گفته ى قرآن و دلائلى عقلى و نقلى، صد در صد بى عيب و نقص و مجهز است. انسانها هر كدام بر اساس فطرت خود و بر اساس آنچه خداوند در نهاد آنها به كار برده است، كاملا مجهز و مرتب هستند، به كيفيتى كه خداوند در طينت آنها كوچكترين ماده ى خبيثى قرار نداده تا منشاء شر و فساد باشد، و همچنين در هندسه ى آفرينش انسان، كوچكترين نقصى و اشتباهى پيدا نشده است. خداوند، سازمان مادى و مزاجى انسان را مجهز به تمامى مواد و طينتهاى طيب و طاهر كرده است. از هر طينتى، نيك آن را در خلقت انسان به كار برده، و از به كار بردن طينت بد خوددارى كرده است به طورى كه اگر انسان در محيطى قرار گيرد كه صد در صد به فطرت خود واگذار شود و تحت تاثير تربيتهاى بد و غلط، واقع نشود، در مسير فطرت، سالم و آزاد و در خط مستقيم حركت خواهد كرد و اين ادعا در دو جا دليل كتابى و دليل عملى و عينى دارد.
دليل نقلى در كتاب خدا و حديث مشهور از رسول خدا:
دليل كتابى، سوره ى روم است كه خداوند بر پيغمبر اكرم مى فرمايد: و اقم وجهك للدين حنيفا. فطره الله التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله. تو اى پيغمبر، خود را براى اقامه ى دينى آماده كن كه بر اساس آن، خداوند انسان را آفريده است و همان كيفيتى كه انسان را آفريده، دستور مى دهد و راهنمائى مى كند. خلقت انسان عوض نمى شود تا دينى كه مطابق خلقت، قضاوت مى كند عوض شود. اين آيه ى شريفه، دلالت مى كند كه آيات قرآن و دين اسلام، مطابق خلقت و فطرت انسان سخن مى گويد و دستور مى دهد مثلا اگر خداوند يك طينت خبيثى در خلقت انسان به كار برده باشد و او را از آن موادى بيافريند كه مگس را آفريده است، نمى تواند مانع تمايل انسان به عمل خبيث و يا غذاى خبيث گردد، ولى نظر به اينكه انسان را از مواد طيب و طاهر و طينت خوب آفريده به او دستور مى دهد كه از غذاهاى طيب و طاهر بخورد و عمل نيك انجام دهد و از آلودگى به غذاهاى خبيث بپرهيزد.
و اما حديث در بيان خلقت انسان: مطابق همين آيه ى شريفه، در حديث مشهور از رسول خدا است كه فرمودند: كل مولود يولد على الفطره، ثم ان ابواه يهودانه و يمجسانه و ينصرانه. يعنى هر انسانى بر اساس نقشه ى قرآن و اسلام ساخته مى شود و فطرت او مطابق اسلام است الا اينكه پدر و مادرش در اثر تربيت غلط او را به يهوديت و نصرانيت و مجوسيت مى كشانند و منحرف مى كنند. پس اين حديث هم مطابق آيه دلالت مى كند بر اينكه انسان در فطرت و خلقت خود، يك قرآن و اسلام مجسم است. همانطور كه در صنايع انسانى مانند صنعت دارو، مهندس سازنده آنچنان كه دارو را ساخته است، دستورات آن را مى دهد و مطابق ساخت و صنعت دارو، قانونگذارى مى كند و همراه هر صنعتى دفترچه اى هم صادر مى كند، خداوند متعال هم همراه صنعت انسان و خلقت او دفترچه اى به نام قرآن صادر كرده و انسان را آنچنان كه ساخته امر و نهى كرده است.
و اما نمونه هاى عملى بر پايه ى فطرت، حركت و تربيت پيغمبران است. مسلما پيغمبران براى رسيدن به علم و نبوت، استاد بشرى و انسانى نداشته اند و هرگز در عالم، دانشگاهى به وجود نيامده كه پيغمبر تربيت كند و به او ماموريت الهى بدهد. تمامى پيغمبران از مكتب طبيعت، و در ارتباط با خدا پيدا شده اند، پيغمبران غالبا در بيابانها همراه شغل گوسفنددارى و يا كشاورزى به مقام نبوت رسيده اند. كتاب فطرت و طبيعت خود را خوانده اند و از خط فطرت، به خداى خود مربوط شده اند و در همين ارتباط، از خدا و طبيعت علم و دانش آموخته اند و به مقام نبوت رسيده اند. هر پيغمبرى علم خود را از خدا و طبيعت، در ارتباط با فطرت خود گرفته است. اين انسانها كه مكتب بشرى و استاد انسانى نديده اند و بنا به قضاوت مردم زمان، بى سواد بوده اند بهترين معلم و آموزگار بشر شناخته شده اند و بهترين درسها و قانونها و روشهاى زندگى را به وجود آورده اند و مخصوصا آخرين آنها حضرت خاتم الانبياء، صلى الله عليه و آله كه فقط از بيابان و كوه و صحرا به وجود آمده است. در شهرى كه هر روز دانش آموزان و دانشجويان، قلم كاغذ به دست مى گرفتند و به مدرسه ها مى رفتند، رسول خدا هر روز از شهر مكه خارج شده به طرف كوه حراء و غار ثور مى رفت، در ميان كوهها و واديها كتاب طبيعت را مى خواند، در ارتباط با ستارگان و خداى ستارگان تفكر مى كرد، تا بالاخره به نبوت مبعوث شد و يك چنين كتابى به نام قرآن به بشريت تقديم كرد. پيغمبرى كه خواندن و نوشتن نياموخته بود، شايد اگر يك قرآن خطى پيش روى آن حضرت بگذارند و از او خواهش كنند كه بخواند يا بنويسد، نتواند بخواند و بنويسد، با اينكه خود او كسى است كه اين آيات و عبارات را در اختيار مردم گذاشته است. كتاب او فاتح تمام درهاى علم است، طبيعيات و انسانيات و الهيات، چنانكه هست، گفته و نوشته شده است. اين انسانهاى به نام پيغمبر يا امام، از مكتب خدا و طبيعت، فارغ التحصيل شده اند، استاد بشرى نديده اند و نداشته اند و در عين حال، كاملترين علمها و دانشها را به وجود آورده اند. پيغمبران، نمونه هاى عينى و عملى كتاب فطرت و طبيعت هستند. پس دلائل عقلى و نقلى و نمونه هاى عينى، هر كدام دلالت دارد بر اينكه انسانها در خلقت، كامل و مجهز هستند و در آفرينش آنها عيب و نقصى به وجود نيامده و اگر هم گاهى خداوند متعال، انسانى را ناقص بيافريند، آنچنان كه نابينا متولد شود يا اختلال مغزى داشته باشد، خداوند تكليف را از يك چنين انسانى برمى دارد. يك چنين انسانهائى را ناقص به نمايش مى گذارد تا معانى نقص و كمال در نظر مردم كاملا مشهود و معلوم گردد. پس هرگز دليل عقلى يا نقلى و يا نمونه هاى عينى و عملى نداريم كه دلالت كند بر نقص فطرت و خلقت انسان و هندسه ى وجود. از اينجا كشف مى كنيم كه تمامى عيب و نقصها، شر و فسادها و كفر و گناهها، از خط حركت و تربيت انسان پيدا مى شود نه از خلقت و فطرت او.
در اينجا لازم است در ترسيم حركت و تربيت انسان و همان صراط مستقيمى كه در آن صراط، انسانها مى توانند درست حركت كنند و بى عيب و نقص به مقصد برسند و از خلقت خود بهترين ثمرات را بچينند، بحث خود را ادامه دهيم.
........................
