برنامه روزانه یك مسلمان
بخشی از دعای ششم صحیفه سجادیه
یك مسلمان باید برنامه
1. عدل در رعايت احكام شرعى ، كه يك ملكه ى نفسانى و موجب دورى از محرمات و برخى شبهه ها و عمل به واجبات وجود آن در تصدى منصب امامت جماعت و قضاوت و ... ضرورى است .
2. عدل اخلاقى كه از شاخه هاى عقل عملى در علم اخلاق شمرده شده است و شجاعت ، عفت و حكمت حد وسط بين افراط و تفريط در صفات اخلاقى است و به دارنده ى اين سه صفت در اصطلاح علم اخلاق ، عادل گفته مى شود .
3. عدل تكوينى ؛ يعنى خداوند متعال نظام هستى را بر حسب حكمت بالغه آفريده است ؛ به گونه اى كه در قرآن كريم از آفرينش خود ، به نظام احسن تعبير فرموده است . معيار حاكم بر اين نظام احسن ، در حقيقت همان عدالت است و پاسخ بسيارى از پرسش هاى عقيدتى و اخلاقى در گرو فهم عميق اين حقيقت است .
4. عدل تشريعى ؛ يعنى تكاليف دينى در حد توان بشر تنظيم شده اند و آن چه را كه خداوند سبحان واجب يا حرام كرده ، بر طبق مصالح واقعى انسان ها مى باشد.
5. عدل جزايى ؛ يعنى نظام كيفرى الهى در قيامت بر اساس موازين قسط استوار است و بدين جهت هر كس به جزاى متناسب با اعمال خود خواهد رسيد .
6. عدل الهى ؛ يعنى قول و فعل و صفات حضرت حق – جل و علا – عين حق و عدل است كه همان نظام علم فعلى او است . به ديگر سخن ، صحيفه ى هستى ، علم فعلى خدا است ؛ از اين رو ، قرآن كريم مى فرمايد :
(الحق من ربك).
يعنى فعل حق سبحانه را استقامت و استوارى تشكيل مى دهد ؛ هم چنان كه دستورهاى تشريعى و قانونى خداوند سبحان نيز عين حق و عدل است ، چه آن كه بر حسب فطرت انسانى و منطبق بر همه ى ساحت هاى حيات بشرى است .
مقصود از عدالت در اين فراز
منظور از عدالت در اين جا ، همان عدل اخلاقى ولى بسيار كامل تر از نظريه ى ارسطويى است و خود شرح مفصلى مى طلبد . مقصود امام عليه السلام بسط و تعميق وجدان عدالت در افق نفس انسانى است كه نمودگاه آن غالبا عرصه ى حيات اجتماعى بشر است ؛ بدين جهت ، امام عليه السلام در ادامه به سراغ رفتارهاى اجتماعى و برخوردهاى اخلاقى با ديگر مردمان رفته است و از كظم غيض و اصلاح ذات البين و تواضع و خوش خلقى وعيب پوشى ياد فرموده است .
بنابراين ، مقصود امام عليه السلام گسترش عدل و پياده كردن آن در برخورد با مردم است و اين ، غير از عدل در افق نفس انسانى است . البته آيين مقدس اسلام ، جامع همه ى دستورهاى كمال آفرينى است كه در آفاق و انفس براى بشر قابل دسترسى است و دارنده ى همه ى كمالات ، صاحب اصلى مقام ولايت يعنى حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله است كه قرآن كريم خطاب به او مى فرمايد : (و انك لعلى خلق عظيم ؛ به راستى كه تو بر خلق و خوى عظيم استوارى.) هم او كه با برخورد حيرت انگيز خود با اعراب جاهلى اين حقيقت را اثبات كرد و كمالات نفسانى آن يگانه ى وجود ، به آن جا رسيد كه هيچ ملك مقرب و نبى مرسلى حتى طمع وصول به آن مقامات را نداشت ، بلكه رسالت او در بين ملائكه ، به صورت حكم عدل ، و بر ساير هستى به مثابه ى واسطه ى در وجود و تنظيم مراتب آن ثابت بود.
والسبق الى الفضيلة ، و ايثار التفضل ، و ترك التعيير ، و الافضال على غير المستحق ، و القول بالحق و ان عز ، و استقلال الخير و ان كثر من قولى و فعلى ، و استكثار الشر و ان قل من قولى و فعلى ، و أكمل ذلك لى بدوام الطاعة ، و لزوم الجماعة ، و رفض أهل البدع ، و مستعمل الرأى المخترع ؛
و مرا در پيشى گرفتن در كسب فضايل موفق بدار و ياريم كن تا بخشايش و بذل احسان را برگزينم و سرزنش ديگران را ترك گويم و تفضل خود را نسبت به كسانى كه شايسته آن نيستند ، ترك كنم و بر سخن حق اصرار ورزم – اگر چه قايل به آن كم باشد (يا گفتن آن مشكل باشد) – و اعمال خير خود اعم از گفتار و كردارم را اندك شمارم ، اگر چه بسيار باشد و همه ى اين خواسته ها را همراه با توفيق بخشيدن در پايدارى بر عبادت و بندگى خود ، در حق من كامل فرما و عنايتى كن تا با عموم مسلمانان همگام باشم و نواى ناهم خوانى ، ساز نكنم و از هر گونه بدعت گذارى و دسته بندى در حاشيه ى جامعه ى مسلمانان برحذر باشم .
......................
