اخلاق و كردار ناپسند
بخشی از دعای ششم صحیفه سجادیه :
پناه ببرید به خداوند بزرگ از
اين فراز دستور جامع به امت اسلامى كه نبايد پيوسته حالات انفعالى داشته باشند ؛ به طورى كه ظلم را از هر كسى بپذيرند و در مقابل ستمگران صبر پيشه كنند يا آنان را عفو نمايند ، بلكه صبر و عفو جايگاه ويژه ى خود را دارد و انتقام و تنبيه ظالم نير موطن ديگرى .
برخى آگاهانه يا ناآگاهانه دچار اشتباه مى شوند و اين دو را با هم خلط مى كنند ، در حالى كه اگر دوستى صميمى برخورد تند و خلاف انتظار كند و بدانيم كه اين عمل او از اشتباهى سرچشمه گرفته و يا آن دوست به خشم و غضب ناگهانى گرفتار شده است كه از طبع خشن و زورگو و ستمگر نشأت نيافته است و صرفا پديده اى غيرقابل پيش بينى بوده است ، قطعا چنين روى دادى قابل عفو و اغماض است و در چنين مواردى آيين مقدس اسلام ، هرگز اجازه ى عكس العمل سريع نمى دهد و اصولا چه بسا همان عفو و اغماض او را چنان منفعل كند كه هرگز از انتقام ، چنان عبرت نگيرد و همين عكس العمل اخلاقى ، او را بسازد و چه بسا كه خسارت را با چندين برابر جبران كند .
ولى اگر ظلم و تجاوز از دشمن و يا فرد مكار و حيله گرى سر زند كه از صبر و تحمل سوءاستفاده مى كند ، هرگز در مقابل او نبايد شكيبايى نشان داد بلكه بايد در تأديب او كوشيد ، چرا كه :
الظالم و المنظلم كلاهما فى النار ؛
ستمكار و ستم پذير هر دو در آتش اند .
و وقتى از معصوم عليه السلام درباره ى اين سخن سؤال مى شود ، پاسخ مى دهد كه پذيرش ظلم موجب مى شود ظالم بيشتر طغيان گرى كند . در روايت آمده است : «به ظالم نيز كمك كنيد . راوى با تعجب سؤال مى كند كه چگونه به ظالم كمك كنيم ؟ امام عليه السلام فرمود : در مقابل ظلم او بايستيد و نگذاريد بيشتر طغيان كند .»
بدين ترتيب مى بينيم كه اين فراز حاوى دستورهاى حقوقى عميقى است كه شارع مقدس آنها را به شكل حكيمانه و حساب شده در هر مورد به امت خود ابلاغ فرموده است و در حالى كه نظام هاى حقوقى بشرى در سيستم جزايى خود ، فقط كيفر فرد جنايت پيشه را در نظر مى گيرند ، دين مقدس اسلام گذشته از كمك به مظلوم و تأديب ظالم ، نجات او از منجلاب گناه و طغيان را نيز لحاظ كرده است . نيز مى دانيم كه خداوند متعال حتى بندگان گناه كار خود را دوست دارد و به گرفتارى آنان راضى نيست و در هر شرايطى براى رشد و باز داشتن ايشان از گناه و طغيان ، تمهيداتى مقدر فرموده است .
گذشته از تمام اين مصالح ، شهامت و عزت كسانى كه مورد ستم واقع مى شوند نيز لحاظ شده است . ايستادگى در مقابل ظلم و تبهكارى مكاران و سلطه جويان و عفو با قدرت و دورى از تجاوز على رغم توانايى بر آن ، به راستى باشكوه است . از اين رو ، شمشير كشيده ى اسلام براى كسب قدرت عادلانه اى است كه بندگان صالح در پناه آن توان رشد داشته باشند و امت رشيد و نجيب در امن و امان و مصونيت همه جانبه ، با ذهنى آزاد و فارغ به شكوفايى دست يابند و حاصل به فعليت رساندن استعدادهاى خويش را به نسل هاى بعد تقديم نمايند .
نكته ى آخر ، افزون بر بايستگى عزت طلبى ، لزوم تبعيت و اطاعت از مربيان و خيرخواهان جامعه است .
اللهم صل على محمد و آله ، و سددنى لأن أعارض من غشنى بالنصح ، و أجزى من هجرنى بالبر ، ، و أثيب من حرمنى بالبذل ، و أكافى من قطعنى بالصلة ، و أخالف من اغتابنى الى حسن الذكر ، و أن أشكر الحسنة ، و أغضى عن السيئة ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به من آن قدرت روحى را عطا فرما كه بتوانم در حق كسى كه با من رفتار نفاق آميز دارد ، ناصح و مشفق باشم و به آن كه مرا ترك كرده ، رسيدگى و نيكويى كنم و به كسى كه خير خود را از من منع كرده ، خير برسانم و پاداش كسى را كه از من بريده ، بخردانه عطا كنم و از آن كه پشت سرم غيبت مى كند ، به خوبى و نيكى ياد كنم و بر بدى چشم پوشم .
اهميت ايثار و گذشت اخلاقى و نتايج آن
اين فراز بر ايثار و گذشت اخلاقى در نظام تربيتى مبتنى است كه در نوع خود از تعاليم ويژه ى مكتب تربيتى اسلام مى باشد و در آموزه هاى اخلاقى ساير نظام هاى تربيتى مشاهده نمى شود .
حقيقت اين است كه انتقام به جز فرو نشاندن غضب و اشباع قوه ى غضبيه ، اثر مستقيم ديگرى بر فرد نمى گذارد ، بلكه گاهى روح خودمحورى را در فرد دامن مى زند ، اما گذشت اخلاقى به مثابه ى يك روش تربيتى ، گذشته از جنبه ى درمانى كه براى بيمار اخلاقى در بر دارد و در ذهن و روح او تأثير عميق مى نهد ، به او مى فهماند كه گذشت و چشم پوشى از خطاكاران ممكن است و او با ديدن اين عمل اخلاقى ، آسان تر به سوى طريق هدايت گام برمى دارد و بر زارى و التجاى او به درگاه الهى و ادب عبوديت او مى افزايد و موجب تعالى اخلاقى او مى شود .
از سوى ديگر ، نتيجه اى كه معمولا بعد از سال ها رياضت و مشقت و مواظبت به دست مى آيد ، گاهى با اين گونه گذشت ها به يك لحظه مى توان نصيب خود ساخت ؛ چنان كه همين قضيه در موارد متعدد براى اولياى خدا پيش آمده و براى ما نقل شده است كه در نتيجه ى گذشت ، باب هاى عظيمى براى اهل سلوك گشوده شده است .
از جمله در مورد مرحوم آقاى سيد هاشم حداد ، نقل شده است كه حضرت سيد همواره از سوى يكى از بستگانش كه بى ادب و گستاخ بود ، رنج مى برد . يك روز گرم تابستانى جناب سيد هاشم به محض ورود به منزل ، آن فرد شروع به هتاكى و فحاشى مى كند ، ولى جناب سيد حداد بدون آن كه با مقابله ى به مثل ، غضب آن شخص را تشديد كند ، خانه را ترك مى گويد و بلافاصله با عنايت سبحانى و به بركت اين گذشت و جوان مردى ، فتح باب عظيمى براى او رخ مى نمايد .
هم چنين يكى از اساتيد گرانمايه ى حوزه ى علميه ى قم – ايده الله تعالى – فرمود : در يك آدينه كه مدينه مشرف بودم ، به قصد اداى نماز جمعه به مسجد النبى صلى الله عليه و آله رفتم . هجوم جمعيت بسيار و صفوف سخت به هم فشرده بود ، ناگاه فردى از راه رسيد و با كمال بى ادبى و دور از نزاكت اجتماعى خود را به زور داخل يكى از صفوف جاى داد ؛ به گونه اى كه فرد ديگرى قهرا از صف خارج شد ، ولى او بدون هيچ گونه واكنشى ، كفش خود را برداشت و از مسجد بيرون رفت . آن استاد عظيم الشأن فرمود : ثوابى كه آن فرد در اثر همين گذشت دريافت كرد ، هزاران بار از ثواب نماز خواندن در مسجد النبى صلى الله عليه وآله بيشتر بود.گذشت اخلاقى در روايات بسيار مورد سفارش و تأكيد قرار گرفته است ؛ از جمله ثقة الاسلام كلينى طى حديث صحيحى نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام به نقل از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى فرمايد :
ألا أخبركم بخير خلائق الدنيا و الآخرة ؟ ألعفو عمن ظلمك ، و تصل من قطعك ، و الاحسان الى من أساء اليك ، و اعطاء من حرمك ؛
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در ضمن چنين فرمود : آيا شما را از بهترين خصلت هاى دنيا و آخرت آگاه سازم ؟ از دشمن ستمگرت ، انتقام نگيرى و با كسى كه با تو قطع رابطه مى كند ، رابطه برقرار كنى و به آن كه در حقت بدى روا داشته ، احسان كنى و كسى را كه تو را محروم ساخته ، مورد موهبت و عطاى خود قرار دهى.
................
