بخشی از دعای دوازدهم صحیفه سجادیه:
1- خداوند امور فاسد بندگانش را از راه توبه اصلاح
خواسته ى دوم ، تقاضاى برترين مرتبه ى يقين است . بعضى پنداشته اند كه يقين ، باورى قطعى است كه ايمان به نقيض آن به هيچ وجه محتمل نيست . بنابراين ، معنا ندارد كه يقين را داراى مراتب مختلف بدانيم ، ولى حقيقت اين است كه علم اليقين يكى از مراتب يقين است و بالاتر از آن عين اليقين است و مرتبه ى بالاتر از آن حق اليقين است كه عالى ترين مرتبه ى يقين به شمار مى رود . مثلا اگر ديدن دود دليل بر آتش گرفتن ، علم اليقين به آتش باشد ، رؤيت خود آتش ، عين اليقين و در متن آتش سوختن حق اليقين خواهد بود . مراتب باور اوليا و صلحا نيز به همين ترتيب است .
ب) طلب بهترين نيت
درخواست سوم ، طلب بهترين نيت است و مرحوم «سيد على خان» در شرح صحيفه ى خود فرموده است : «نيت همان ميل باطنى به سوى غايت عمل است كه آدمى را به منظور دستيابى به نتيجه ى مترتب بر عمل ، به اقدام وادار مى سازد ؛ مثلا گرسنه براى رفع خلأ دستگاه گوارش به طرف غذا مى رود و شخص تشنه براى سيراب شدن ، به دنبال آب مى رود ؛ چنان كه نجات از حمله ى درنده موجب فرار مى گردد . در همه ى اين موارد اگر ميل باطنى به حصول نتيجه در كار نباشد ، فاعل هرگز به طرف آن عمل نمى شتابد . به ديگر سخن ، هيچ عملى بدون نيت قبلى امكان وقوع در خارج ندارد.»
با اين توضيح ، تا حدودى معناى نيت روشن شد ، اما درباره ى تعبير «احسن النيات» بايد گفت : از آن جا كه تمام حقيقت هر عمل قايم به نيت است ، بهترين نيت آن است كه از هرگونه شائبه مبرا باشد ؛ بدين معنا كه از هواهاى نفسانى تأثير نپذيرفته و جز رضاى حضر حق – جل و علا – در آن دخيل و ملاك نباشد و اين مقوله ، خود قابل شدت و ضعف است ؛ از اين رو ، بايسته است انسان بهترين نيت ها و عالى ترين درجات آن را از خداوند سبحان بطلبد ، چه مخلص با مخلص تفاوت بسيار دارد ؛ مخلص كسى است كه فقط عملش به خاطر خدا انجام گرفته و خالص است ، ولى مخلص كسى است كه افزون بر اعمال ، تمام وجودش خالى از استقلال به خود گرديده است و هر چه دارد به محبوب على الاطلاق واگذار كرده است و همين واگذارى كامل و مطلق – تا جايى كه حتى نفس تفويض و تسليم را نيز از خود نداند – مورد نظر امام معصوم عليه السلام است .
ب) درخواست برترين اعمال
برترين اعمال خواسته ى چهارم امام است . هر عمل نيكى ، خود به خود انجام دهنده ى آن را به سوى عمل بهتر سوق مى دهد و بسان پله اى براى ارتقا به مرتبه ى بالاتر است و در اين حال قهرا كمال پذيرى انجام مى گيرد البته تشخيص عمل نيكو مقوله اى است كه با روح پيوند دارد ، زيرا پيكره ى هيچ عملى قابل شناخت و درجه بندى نيست ، مگر آن كه نيت دانسته شود ؛ چنان كه اگر به ساده ترين كارها ، مانند از جا برخاستن بنگريم ، خواهيم يافت كه حسن و قبح آن به روح عمل پيوند خورده است ، چرا كه اگر به هنگام ورود فردى و به نيت بزرگداشت و احترام او قيام كنيم يا به نيت عبادت از جا برخيزيم ، اين كار نيكو شمرده مى شود و اگر عمل ياد شده به قصد تمسخر و استهزا باشد ، قبيح و زشت قلمداد مى گردد ، اگر چه صورت عمل در خارج ماهيت فيزيكى واحدى دارد . بنابراين ، تباين احكام از ماهيت ها ناشى مى شود و آن هم به نيت ها برمى گردد .
حسن عمل نيز خود به دو چيز وابسته است :
1. عمل با نيت خالص كه همان «حسن فاعلى» است .
2. كيفيت مناسب شكل گيرى عمل كه مربوط به «حسن فعلى» است .
عنصر نخست مربوط به ظرف نفس شخص فاعل است و عنصر دوم در ارتباط با متن عمل خارجى است . شرح و بسط اين مطلب ، موكول به بحث هاى مفصل اخلاقى است .
اللهم وفر بلطفك نيتى، و صحح بما عندك يقينى ، و استصلح بقدرتك ما فسد منى؛
خدايا ! نيت مرا تام و خالص قرار ده و يقينم را صحيح و مطابق با واقع گردان و كاستى ها و تبه كارى هاى مرا با رفق و مدارا اصلاح فرما.
..........................
