اين دعا كه در آن از تقصير اداى شكر سخن به ميان آمده مسائل بسيارى را در اين رابطه متذكر مى شود
― در نخستين جمله از فراز اول مى گويد: (بار خداوندا هيچ كس به پايه اى از مراحل شكر تو نمى رسد، مگر اينكه از احسان تو چندان براى او فراهم مى آيد كه بار ديگر او را ملزم به سپاس تو مى كند) (اللهم ان احدا لا يبلغ من شكرك غايه الا حصل عليه من احسانك ما يلزمه شكرا).
― (و به هيچ درجه اى از درجات اطاعتت نائل نمى شود- هر چند تلاش فراوان كند- مگر اينكه به خاطر فضل و كرمت در برابر استحقاقت مقصر مى ماند) (و لا يبلغ مبلغا من طاعتك و ان اجتهد الا كان مقصرا دون استحقاقك بفضلك).
― به همين دليل است كه: (سپاسگزارترين بندگانت از شكر تو عاجز است) (فاشكر عبادك عاجز عن شكرك).
― (و عابدترين آنان در مورد اطاعت تو تقصيركار) (و اعبدهم مقصر عن طاعتك).
― به دنبال گفته هاى پيش كه هيچ كس نمى تواند حق آفريدگار را اداء كند از ناحيه ى ديگر نيز اعتراف كرده كه بندگان نيز شايستگى اين همه لطف را ندارند، مى گويد: (هيچ فردى از افراد مستوجب آن نيست كه او را به خاطر استحقاقش، مورد مغفرت قرار دهى) (لايجب لاحد ان تغفر له باستحقاقه).
― (و نه به علت مستوجب بودنش، از او راضى و خشنود گردى) (و لا ان ترضى عنه باستيجابه).
― به همين لحاظ است كه مى گوئيم: (هر كس را كه بيامرزى به خاطر احسان تو است) (فمن غفرت له فبطولك).
― (و از هر كس راضى و خشنود باشى، به واسطه ى فضل و محبت تو است) (و من رضيت عنه فبفضلك).
― تو آن قدر با عظمت و پر لطف و محبتى كه: (از شكر و سپاس كم تشكر (و نعمت مى بخشى) (تشكر يسير ما شكرته).
― (و در برابر اطاعت اندك مزد و ثواب عنايت مى كنى) (و تثيب على قليل ما تطاع فيه).
― اين لطف و مرحمت (تا آنجا رسيده كه گويا شكرگزارى بندگانت- كه ثواب را بر آن واجب كرده اى و اجر جزايشان را عظيم ساخته اى- امرى است كه آنان توان امتناع از اين سپاس را دارند و قدرت امتناع به دست آنان است، نه تو، لذا به آنان پاداش عنايت كرده اى) (حتى كان شكر عبادك الذى اوجبت عليه ثوابهم، و اعظمت عنه جزاءهم امر ملكوا استطاعه الامتناع منه دونك فكافيتهم).
― (يا احيانا خيال مى شود كه سبب آن به دست تو نبوده و لذا آنان را اجر و جزا داده اى) (او لم يكن سببه بيدك فجازيتهم).
― ولى همه مى دانيم كه چنين نيست (بلكه- اى خداى من- تو مالك امر آنان بوده اى پيش از آنكه آنان مالك عبادت تو گردند) (بل ملكت- يا الهى- امرهم قبل ان يملكوا عبادتك).
― (و مزد و ثوابشان را آماده و شمارش كرده اى پيش از آنكه در راه اطاعت تو اقدام كنند) (و اعددت ثوابهم قبل ان يفيضوا فى طاعتك).
― (و اين بدان خاطر است كه راه و رسم تو انعام است، و عادت تو احسان، و راه و طريقه ى تو عفو و بخشش) (و ذلك ان سنتك الافضال، و عادتك الاحسان، و سبيلك العفو).
― (به همين جهت است كه همه ى مخلوق معترفند كه هر كس را عقوبت كنى ظالم و ستمكار نيستى) (فكل البريه معترفه بانك غير ظالم لمن عاقبت).
― (و همه شاهد و گواهند، كه هر كس را تو عافيت دهى درباره اش تفضل و احسان كرده اى) (و شاهده بانك متفضل على من عافيت).
― (و همه ى افراد درباره ى خويش نسبت به آنچه از جانب تو مستوجب شده اند به تقصير خود معترفند) (و كل مقر على نفسه بالتقصير عما استوجبت).
― (حقيقت اين است اگر شيطان آنان را از اطاعت تو نمى فريفت هيچ كس تو را عصيان نمى كرد) (فلو لا ان الشيطان يختدعهم عن طاعتك ما عصاك عاص).
― (و اگر او باطل را در چهره ى حق براى آنان تصوير نمى كرد، هيچ كس از راه تو گمراه نمى شد) (و لولا انه صور لهم الباطل فى مثال الحق ما ضل عن طريقك ضال).
― بنابراين اعتراف مى كنيم (كه تو از هر عيب و نقصى منزهى) (فسبحانك!).
― (راستى كرم و بزرگوارى تو در معامله با كسى كه اطاعت و يا عصيانت كرده چه روشن و آشكار است) (ما ابين كرمك فى معامله من اطاعك او عصاك!).
― (تو از شخص مطيع در برابر آنچه خود برايش فراهم ساخته اى تشكر كرده و پاداش مى دهى) (تشكر للمطيع ما انت توليته له).
― (و عاصى و گناهكار را نسبت به آنچه شتاب و عجله اش در بازخواستش در اختيار تو است مهلت مى بخشى) (و تملى للعاصى فيما تملك معاجلته فيه).
― (و به هر دو گروه چيزى را عطا كرده اى كه مستوجب آن نيستند) (اعطيت كلا منهما ما لم يجب له).
― (و بر هر كدام از اين دو انعام و تفضلى فرموده اى كه عملشان از آن قاصر است) (و تفضلت على كل منهما بما يقصر عمله عنه).
― حقيقت آن است كه: (اگر مى خواستى مطيع را در برابر عملش با- اينكه خود وسائلش را فراهم كرده اى- به او اجر و پاداش دهى، بيم آن بود كه ثواب تو را از دست بدهد و نعمت تو از او زايل گردد) (و لو كافات المطيع على ما انت توليته لاوشك ان يفقد ثوابك، و ان تزول عنه نعمتك).
― ولى هرگز تو چنين نيستى (بلكه تو با لطف و كرمت او را در برابر (عمل در) مدتى كوتاه و فانى، مدتى طولانى و جاودانى جز او پاداش بخشيدى) (و لكنك بكرمك جازيته على المده القصيره الفانيه بالمده الطويله الخالده).
― (در برابر عمل زودگذر پاداش مستمر و دائم عنايت كرده اى) (و على الغايه القريبه الزائله بالغايه المديده الباقيه).
― (در برابر روزى كه از تو خورده تا قدرت بر اطاعتت پيدا كرده مطالبه ى عوض و بها نكرده اى) (ثم لم تسمه القصاص فيما اكل من رزقك الذى يقوى به على طاعتك).
― (و هيچگونه سختگيرى در محاسبه ى به كارگيرى ابزارى كه با استعمال آنها به مغفرت تو راه يافته، به خرج نداده اى) (و لم تحمله على المناقشات فى الالات التى تسبب باستعمالها الى مغفرتك).
― (كه اگر چنين مى كردى يكسره حاصل دسترنج او و نتيجه ى تمام تلاشهايش در برابر كوچكترين نعمتها و عطاياى تو از دست مى رفت) (و لو فعلت ذلك به لذهب بجميع ما كدح له و جمله ما سعى فيه جزاء للصغرى من اياديك و مننك).
― (و سرانجام خود در پيشگاه تو در برابر سائر نعمتهايت گروگان مى ماند) (و لبقى رهينا بين يديك بسائر نعمك).
― با اين حساب يعنى اگر قرار باشد نعمتها و ابزار و وسائلى كه تو براى امكان عبادت، اطاعت و شكر در اختيار بنده قرار داده اى محاسبه و سختگيرى در كار آيد (او كى و چه وقت مى تواند مستحق دريافت چيزى از ثواب تو گردد؟) (فمتى كان يستحق شيئا من ثوابك؟).
― (مطمئنا هيچ زمانى پيش نخواهد آمد) (لا! متى؟!).
― زيرا همواره براى انجام اطاعت و عبادت به ابزار و امكانات نياز است، چنانچه ابزار و امكانات محاسبه شود چيزى براى بنده باقى نمى ماند، بلكه بدهكار نيز مى شود (آرى اى خداى من اين است حال كسى كه بخواهد تو را اطاعت كند و راه عبادت تو را بپويد) (هذا يا الهى حال من اطاعك و سبيل من تعبد لك).
― به دنبال اين قسمت سخن از كسى به ميان آورده كه سر به فرمان نبوده مى گويد: (اما به آنكه امر و فرمانت را عصيان كرده و نهى تو را مرتكب شده، در كيفر و انتقامش عجله و شتاب نكرده اى، باشد كه حالش دگرگون گردد، از معصيت تو روى برتابد و حال انابه و بازگشت به طاعتت را بازيابد) (فاما العاصى امرك و المواقع نهيك فلم تعاجله بنقمتك، لكى يستبدل بحاله فى معصيتك حال الانابه الى طاعتك).
― مى دانيم كه: (اين بنده ى عاصى در همان اولين لحظه اى كه تصميم عصيان تو را گرفت استحقاق هر عقوبتى را كه براى همه ى مخلوقت فراهم كرده اى يافته است) (و لقد كان يستحق فى اول ما هم بعصيانك كل ما اعددت لجميع خلقك من عقوبتك).
― بنابراين (هر عذابى را كه از او به تاخير انداخته اى و هر نقمت و عقابى را كه از او باز پس داشته اى، ترك حق خود و رضايت دادن به كمتر از استحقاق تو است) (فجميع ما اخرت عنه من العذاب، و ابطات به عليه من سطوات النقمه و العقاب ترك من حقك، و رضى بدون واجبك).
― با اين تفصيل (چه كسى- اى خداى من!- كريمتر و بزرگوارتر از تو و چه كسى بدبخت تر از آن است كه در راه مخالفت تو هلاك گردد؟) (فمن اكرم يا الهى منك، و من اشقى ممن هلك عليك!؟).
― (نه، هيچ كس از تو گرامى تر و از او بدبخت تر نيست) (لا! من؟).
― پس بايد همه اعتراف كنيم و بگوئيم بار خداوندا (تو پر بركت تر و بالاتر از آنى كه جز به احسان، توصيف شوى) (فتباركت ان توصف الا بالاحسان).
― (و گرامى تر از آنى كه جز از ناحيه ى عدالت، كسى از تو خوف و ترسى به دل راه دهد) (و كرمت ان يخاف منك الا العدل).
― (هرگز بيم ظلم و جور از تو نسبت به كسى كه عصيانت نموده نمى رود) (لا يخشى جورك على من عصاك).
― (و هيچگاه خوف از فراموشى ثواب كسى كه تو را خشنود كرده، در (انسان) راه نمى يابد) (و لايخاف اغفالك ثواب من ارضاك).
― بنابراين (پس بر محمد و آلش درود فرست و آرزوى مرا برآور) (فصل على محمد و آله، وهب لى املى).
― (و هدايتت را چندان بر من بيفزاى كه به وسيله ى آن به توفيق در كار خود دست يابم كه تو منعمى و كريمى) (و زدنى من هداك ما اصل به الى التوفيق فى عملى، انك منان كريم).
...............................
