اللغه: تجاوز به معنى تعدى.
نفوذ: تمام شدن.
كلمات: صفات و كمالات و رحمات.
التركيب: ينفد ضمير راجع به اتصال و مى تواند تنفد باشد و ضمير راجع به صلوات.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل محمد، رحمت فرستادنى آن رحمت كه راضى كند محمد (ص) را و زياد باشد آن صلوات بر رضاى او به عبارت اخرى اين قدر صلوات بر او بفرست كه او خود راضى شود و زياده طلب نكند،
و رحمت بفرست بر او رحمتى كه آن رحمت راضى كند تو را و آن رحمت زياد
باشد بر رضاى تو يعنى آنچه در خور و بزرگوارى تو است بر او عنايت كنيد، و بفرستيد.
رحمت تو بر او رحمت فرستادنى كه راضى نشوى تو از جهت او مگر به آن رحمت و سزاوار و لايق ندانى غير او را بر آن صلوات اهل اى خداى من رحمت بفرست تو بر محمد و آل او رحمتى كه تجاوز كند رضاى تو را و متصل شود اتصال آن رحمت به بقاء تو يعنى مستمر باشد به دوام تو تمام نشود آن رحمت مثل آنكه كلمات تو تمام نمى شود.
تذنيب: گاهى توهم مى شود كه قول امام عليه السلام تزيد على رضاك عين قول او است تجاوز رضوانك گمان فقير آن است كه مغايرت ما بين دو فقره زيرا كه مراد به رضوان نه رضاء است بلكه مراد به رضوان مرتبه اى است از مراتب قرب شايد رضوان الله الاكبر اشاره به آن باشد شاهد بر مقال لفظ تجاوز تعبير نمودن نه تزيد.
اللغه: انتظام اجتماع.
جن: از جن به معنى ستر يعنى پوشيده.
انس: يعنى ظاهر و ديده شده از اين جهت است كه فرقتين معروفتين را انس و جن گويند، اجابت اطاعت اصل اجابه اجابه به معنى قطع كردن، و در عرف جاى آوردن سئوال و قبول كردن او را گويند ذرء و برء به معنى خلق كردن صلوه انتساب به خدا شود به معنى رحمت است و به خلق به معنى دعاء.
اشتمال: به معنى احاطه.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت تو بر محمد (ص) و آل او رحمتى كه جمع بكند دعاهاى ملائكه تو را و انبياء تو را و پيغمبران تو را و اهل طاعت تو را و احاطه كند بر دعاهاى بندگان تو از جن و انس تو و اهل اجابت و جمع بكند بر دعاهاى هر كسانى كه خلق كرده اى از اصناف خلق تو.
ختام: جمع كردن رحمت خدا بر دعاء مذكورين آن است كه رحمت او منضم به ثواب دعاء ايشان باشد.
اللغه: الاحاطه به معنى حفظ و شمول، انشاء ايجاد كردن.
كرور: رجوع.
التركيب: و على آله منطبق به قاعده ى معروفه است كه عود ظاهر بر ضمير بدون اعاده ى جار جايز نيست.
عند حال است از جهت صلوه اصل او عند حصولها فحذف المضاف اليه.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او رحمت فرستادنى كه با احاطه و جامع باشد هر رحمتهاى گذشته و ابتدائيه را، و رحمت بفرست بر او و بر آل او رحمت فرستادنى كه اين صفت داشته باشد كه مرضى جناب تو شود، و هر كه غير تو است بوده باشد و ايجاد كرده شود آن رحمتى كه عرض شد رحمتهائى كه مضاعف شود با آن رحمتها آن رحمتهائى كه بر او فرستاده ى در سابق وقت حصول آن رحمت منشئه و ايجاد كرده شده و زياد كند آن رحمت رحمتها را به گذشتن شبانه روز زياد كردنى نداند او را و مشمارد او را غير از جناب احديت تو.
تنبيه: از اينكه فاعل رحمت فياض و جواد بحت و كريم صرف و محل قابليه و استعداد بر اينكه متنعم به هر قدرى از نعم بر او رسد دارد و لذا امثال اين سوال از حضرت احديت جل اسمه بعد ندارد.
ختم: بدان ضمير عندها راجع نمود به صلوه منشئه يعنى در وقت حصول آن صلوات منشئه تضاعف شود آن رحمتهاى سابقه اگر راجع شود به صلوه سابقه معنى عبارت چنان خواهد بود كه ايجاد كرده شود رحمتهائى كه مضاعف كند رحمت سابق را در وقت حصول آن رحمت و اين بى معنى است كمالا يخفى زيرا كه وقت حصول خود كه مضاعف حاصل شد اين رحمت منشئه را مدخليت در تضاعف آن شد.
اللغه: الاطايب جمع اطيب افعل تفضيل از طاب به معنى نيكان.
خزنه: جمع مكسر خازن آن كسانى را گويند كه امانات نفيسه را به ايشان مى سپارند.
حفظه: جمع مكسر حافظ، وسيله: شى ء و عملى را گويند كه به آن نزد ديگر مقرب شود.
مسلك: طريق و راه.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر خوبان اهل بيت او كه آن چنان كسانى هستند كه اختيار كردى تو ايشان را از جهت شغل و كار خود، و گردانيدى ايشان را كليدداران علم خود و نگه بانان دين خود و نواب تو در زمين تو، و
حجتهاى تو بر بندگان تو كه قدرت معذرت نداشته باشند، و پاك كردى ايشان را از قذارت و چرك به اراده ى خود، و گردانيدى تو ايشان را وسيله براى خود و طريق به سوى بهشت خود.
اللغه: جزل به معنى عظيم بودن و وسعت دادن.
نحل: به كسر و فتح نون هم به معنى عطيه و بخشش، عوايد: منافع و صله هاء تو و فوايد و عطايا و زيادتيها حظ و نصيب و بخت.
التركيب: تجزل و توفر و تكمل فعل مضارع معلوم فاعل او خدا.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد (ص) و آل محمد (ص) رحمتى عظيم و بزرگ نمائى تو از جهت ايشان به سبب آن رحمتى از بخشش تو و كرم تو و كامل نمائى تو از جهت ايشان اشياء را از بخششهاى تو و زيادتيهاى تو، و فور كنى بر ايشان نصيب را از صله هاى تو و عطاياى تو.
اللغه: الا مدوقت و مدت.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر پيغمبر و بر آل او رحمتى كه نبوده باشد زمانى و وقتى از جهت او و نبوده باشد نهايتى از جهت مدت آن، و نبوده باشد نهايتى از جهت آخر آن.
تنبيه: اين عبارت به حسب ظاهر دلالت دارد بر ازليت و سرمديت و ابديت صلوات و اين مطلب منافات دارد بر سئوال الانى كه الان چنين كند پس لابد اول دارد اگر چه مى شود آخر نداشته باشد ظاهر غرض آن است كه
رحمتهاى متكاثره بر آن بفرست و اين عبارت كنايه از كثرت است.
اللغه: زنه: وزن و مقدار.
عرش: جسم محيط بر همه ى اشياء.
دون: تحت، ملاء: به كسر ميم پرى، زلفى: قرب و نزديكى.
التركيب: تقربهم جمله صفت صلوه زلفى واقع است موضع مصدر.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر ايشان به مقدار عرش تو و آن چيزى كه تحت عرشست و به مقدار پرى آسمانهاى تو و آن چيزى كه بالاى آسمان است، و به مقدار عدد زمينهاى تو و آن چيزى كه در تحت ايشان است و آن چيزى كه ما بين زمينها است رحمتى كه اين صفت دارد كه نزديك كند ايشان را از تو نزديك كردنى و اين صفت دارد بوده باشد از جهت تو و ايشان خورسندى باشد، و متصل باشد آن صلوات به نظاير و اشباه خود هميشه.
ختام: بدان كه آسمانها و زمين بناء بر دلالت آيات و اخبار عدد هر يك هفت اما عدد آسمان هفت بودن بى شبهه است و وفاق بر آن قايم بلى خلاف در آن است كه مابين هر يك با ديگرى فرجه هست يا مماس با ديگرى است ظاهر شرع بر اول و فلاسفه بر ثانى فى الجمله تحقيق در شرح بر تشريح الافلاك نمودم و اما عدد ارض نيشابورى در تفسير خود گفته است آيه دلالت دارد عدد ارض مثل عدد آسمانست هفت است بعضى انكار اين معنى نمودند و گفته اند: مراد به مثلهن يعنى در خلقت نه در عدد.
بعضى گفته اند: مراد اقاليم سبعه است، بعضى گفته اند هفت طبقه
است، بعضى فوق بعضى و فرجه ما بين آنها نيست يكى از آن طبقات طبقه ى ارض صرفه هست كه مجاور مركز است و ديگر طبقه ى طينه كه مخالطست به سطح آب از جانب قعر و ثالث طبقه ى معدنيه هست كه از او متولد مى شود معادن و هكذا بعضى گفته اند: هفت زمين است ما بين هر يك تا ديگر پانصد سال راهست در هر يك مخلوقى مثل آدم و اولاد او خلقت شده است.
تنبيه: فوقهن اشاره است به فلك هشتم و نهم كه در لسان شرع گويند كرسى و عرش و ما تحتهن مى تواند اشاره به گاو و ماهى بودن كه از بعضى از روايت معلوم مى شود.
اللغه: امام پيشواى از طبرسى (ره) نقل شده خليفه و امام يك معنى دارند مگر اينكه ما بين ايشان فرقست خليفه كسى است كه او را نايب مناب غيرى كه قبلا بوده است قرار دهند.
امام: پيشواى در امورى كه لازم است اطاعت و اقتداء كردن.
علم: به تحريك علامت.
منار: موضع مرتفعى را گويند كه در آن آتش يا چراغ علامت گذارند، از جهت علامت و دلالت ائمه عليهم السلام اعلام و منار متصف كنند زيرا كه ناس هدايت يابند به هدايت ايشان.
حبل: ريسمان شايد در مقام به معنى عهد و پيمان باشد.
امتثال: جاى آوردن امر. انتهاء: اجتناب از نواهى خدا.
شرح: يعنى اى خداى من به تحقيق تو تقويت كردى دين خود را در هر وقت و زمان به پيشوائى و اقامه كردى تو او را علامت از جهت بندگانت، و چراغ در بلدان خود بعد از اينكه وصل كردى عهد و پيمان او را به عهد و پيمان خود و گردانيدى او را سبب و وسيله به سوى بهشت خود و واجب كردى طاعت او را، و ترساندى معصيت او را و امر فرمودى به جاى آوردن امر او و اجتناب كردن از نهى او و اينكه پيشى نگيرد او را هيچ پيش گيرنده ى، و اينكه عقب نيفتد از او عقب رونده ى.
ختام: از اينكه خدا را لازم است به قاعده ى لطف و عقل و نقل هم بر او شاهد كه از جنس بشر خليفه و امام از قبل خود قرار دهد پس لابد آن امام كسى بايد باشد كه پيمان او پيمان با خدا باشد اوامر و نواهى او عين اوامر و نواهى خدا باشد، اطاعت و مخالفت او به عينه اطاعت خدا باشد پس لابد بايد آن امام كسى بايد وصل حبل او به حبل خدا شده باشد بدون واسطه او عمل كردن يعنى پيشى گرفتن بر او يا مخالفت او كفر آورد و لذا فرمود: لا يتقدمه و لا يتاخره تمام اين فقرات از زيارت جامعه ى كبيره معلوم مى شود.
تذنيب: عرض كرد علما لعبادك و منارا فى بلادك تعبير بر اينكه امام علامت است و چراغ است از جهت بلاد نكته آن است.
اما علامت از جهت عباد بودن سر او واضح است زيرا كه به ايشان خدائى خدا معلوم مى شود.
و اما منارا فى بلادك و وجه از جهت او مى توان گفت يكى اينكه اگر امام نباشد نباتات و جمادات و حيوانات عجم و غير عجم بر قرار نخواهد بود مانند اجزاء موجود متلاشى خواهد شد، و ديگر اينكه حفظ نظام به وجود مسعود او
خواهد شد كه انتقام مظلوم از ظالم و رفع مناكر و معاصى خواهد شد چنان كه منع تصرف او از ما شد نزديك است كه رشته ى معاش و امر معاد در زمان ما منقطع شود اگر نه آن بود كه وجود شريف او در خفاء مثل آفتاب در زيرا بر باشد، اين فى الجمله تعيش هم از ما منقطع بلكه رشته ى وجود منقطع مى شد، اللهم ارنى الطلعه الرشيده.
اللغه: عصمت به معنى عاصم يعنى منع كننده.
لاذ: اى التجاء.
كهف: ملجاء و پناه.
بهاء: روشنائى.
التركيب: فاء در فهو به معنى تعقيب نه فصيحه.
شرح: يعنى پس آن امام مانع و حافظ ملتجيها است و پناه مومنين است و حلقه ى مستمسكين و روشنى مردمان است و عالميان.
شرح: يعنى اعانت كن او را به جانب غالب تو، و محكم نما قوت او را و قوت بده بازوى او را و ملاحظه نما او را به ديده ى خود و حفظ نما او را به حفظ خود، و يارى نما او را به ملائكه خود و مدد نما او را به لشگر غالب خود
اللغه: الا يزاع: الهام.
الايتاء: الاعطاء.
شرح: يعنى اى خداى من پس الهام كن مر وليت را شكر كردن چيزهائى كه انعام كردى تو بر او بر ما يعنى ولايت و رياست و امامت رعيت بر او دادى، و الهام كن بر ما مثل آن شكر را در او به عبارت اخرى از اينكه خدا او را امام بر ما كرده است دو شكر لازم است يكى بر امام كه خلعت امامت بر او پوشانده
يكى بر ما كه موفق شديم بر مثل آن امام كه امم سابقه بر آن موفق نشده اند، و اعطاء كن بر او از جانب تو سلطنت يارى شده، آسان كن از جهت او آسان كردنى كه مشقت نداشته باشد يا اينكه حكم نما از جهت او حكم نمودن سهل.
اللغه: اعانه يارى كردن.
ركن: جانب و اعتماد.
عزيز: غالب و مانع.
شد: بستن و محكم نمودن.
ازر: به معنى قوت.
حدود: از حد عبارت از مرتبه ى كه نتوان زياد و كم نمودن.
جند: عسكر.
و استوار نما به او كتاب خود را و حدود خود را و شرايع خود را و طريقه ى پيغمبر خود را، رحمتهاى تو اى خداى من بر محمد (ص) و آل او بوده باشد.
اللغه: احياء و اماته آبادانى كردن و هلاك نمودن.
سنن: طريقه ها.
جلاء: زنگ برداشتن.
صداء: چرك و وسخ كه در روى شى ء معلوم شود.
معالم: جمع معلم به معنى نشانه راه يعنى اثرى كه به او هدايت به راه شود.
ابانه: جدا كردن.
نكب: نكوبا اى عدل عدولا.
مال ميلا: محق
اذهاب: بردن
بغات: جمع باغى به معنى طالب.
انحراف: عوج، لين: نرمى.
التركيب: عوجا مفعول دوم بغاه مفعول اول او قصدك كه خود اضافه به او شده.
شرح: يعنى آباد نما به او چيزهائى را كه اهلاك و خراب كرده است او را ظالمين از نشانه هاى دين تو، كشف نما تو به او چرك جور و طغيان را از راه تو جدا نما تو به او ضرر و مشقت را از راه خود، ازاله نما تو به او كسانى را كه عدول از راه و شرع تو نمودند، و ببر به او كسانى را كه طلب كننده هستند راه راست و مستقيم را كج و منحرف،
جانب: طرف و گاهى كنايه از نفس شى ء است و ذات او.
نرم و لين نما او را از جهت اولياء خود، مسلط نما او را بر اعداء خود
اللغه: رافه: دوست داشتن.
رحمت: مهربانى كردن.
عطف: شفقت داشتن.
تحنن: شوق داشتن.
كنف: اعانه نمودن.
شرح: يعنى ببخش تو بر ما دوست داشتن او را و مهربانى كردن او را و شفقت داشتن او را و شوق داشتن او را، و بگردان ما را از جهت او سامع، و مطيع و در رضاى او سعى كنندگان و به سوى يارى كردن او و دفع كردن او از اعانت كنندگان، و به سوى تو و به سوى رسول تو رحمتهاى تو اى خداى من بر او و بر آل او و به سبب سمع و طاعت و رضاء و اعانت طلب كنندگان قرب هستيم.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر دوستان ايشان كه صفت ايشان آن است كه اعتراف دارند به منزله و مقام ايشان، تابعانند طريقه ى ايشان را نگه دارنده هستند بدين ايشان، متمسك هستند به دوستى ايشان اقتداءكننده هستند به امانت ايشان، تسليم كنندگان هستند در طاعت ايشان
انتظار دارندگان هستند به امام و دولت ايشان، بلندكنندگانند به جانب ايشان ديده هاى خودشان را، رحمتهاى زيادهاى خوبها،
و درود و رحمت بفرست بر ايشان و بر روحهاى ايشان، جمع نما بر تقوى و پرهيزگارى شغل و كار ايشان را، و اصلاح نما تو از جهت ايشان شغل و امور ايشان، قبول نما توبه ايشان به درستى كه توئى قبول توبه كننده و بهترين آمرزندگان، بگردان ما را با ايشان در بهشت تو اى مهربان تر از هر مهربانى.
وجهى در اول دعاء در تسميه ى عرفه به عرفه ذكر شد الان وجهى كه باز مناسب باشد ذكر مى شود و آن اين است كه از بعضى از اخبار استفاده مى شود در تسميه ى ايام ثلثه يعنى ترويه و عرفه و يوم النحر به اين اسماء آن است كه حضرت ابراهيم (ع) در شب هشتم خواب ديد ذبح ولد خود را در روز آن شب در تفكر بود كه آيا اين خواب رحمانى است يا شيطانى در شب نهم خواب ديد، ايضا معلوم شد رحمانى بودن در شب دهم نيز خواب ديد در روز دهم مشغول شد به ذبح ولد تا اينكه فديه رسيد.
مقدمه: شرافت زمان و مكان از متواترات بلكه هر امتى و فرقه ى شرافت زمان و مكان نزد ايشان از بديهيات است لكن شرافت مكان از روى اهل، و مكين است كما يدل قوله تعالى: لا اقسم بهذا البلد و انت حل بهذا البلد و همچنين شرافت زمان مى شود از روى كثرت وقوع عبادت و خيرات و مبرات در آن بوده باشد الا اينكه شبهه ى در آن است كه اختيار كردن بعضى از امكنه بدون اينكه مكين در آن بوده باشد مثل اختيار كردن كعبه از جهت مطاف ناس و
اختيار رمضان و جمعه و غير هما و حكمت اين اختيار و امتياز از مشابه ايشان خود عالم و خبير است.
شرح: يعنى اى خداى من اين روز روز عرفه است، روزى است كه شرافت دادى تو او را و كرامت دادى تو او را، و عظيم و بزرگ نمودى تو او را و نشر و بسط نمودى تو در آن روز رحمتت را، و منت گذاشتى در آن روز به عفو تو، بسيار نمودى در آن روز بخشش و عطيه ى تو را، و تفضل نمودى به آن روز بر بندگانت
تكمله: روايت شده است از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله كه آن جناب در حجه الوداع بعد از اينكه وقوف به عرفات نمود قريب به غروب شمس فرمود به بلال كه: مردم را امر كند كه ساكت شوند بعد از اينكه ساكت شدند فرمودند:
خداى شما منت گذاشت به اين روز.
شرح: يعنى اى خداى من من بنده ى توام آن چنان بنده اى كه انعام نمودى بر او پيش از خلقت تو مرا و را و بعد از خلقت تو مرا و را پس گردانيدى تو او را از كسانى كه هدايت نمودى او را به سوى دين خود، و توفيق دادى تو او را حق خود را، حفظ نمودى تو او را به ريسمان خود و داخل نمودى تو او را در طايفه ى خود، و ارشاد نمودى او را به دوستى دوستان خود و دشمنى دشمنان خود.
تنبيهان: اول آن است: خلق مفعول ثانى او را تاره متعدى به حرف جر نموده است و گاهى بدون آن نكته آن است كه قبل از خلقت انعام بر او نيست بلكه مقدمه وجود او است مثل خلقت زمين و آسمان و اشجار و نباتات به
خلاف انعام بعد از خلقت و آن انعام بر او است مثل غناء و صحت و الفت و نحو آنها پس اگر متعدى شود مفعول به حرف جر قبل از خلقت خواهد عبارت غلط بود زيرا كه معدوم قابل انعام نيست.
ثانى: آن است كه مقتضى لطف و وجوب آن لابد است كه انسان را ارشاد نمايد به خير و شر و اعانت او نمايد بر خيرات و حسنات و اطاعات و اين منافات ندارد كه انسان خود را بعد از اين داخل در حزب شيطان و جنود آن كند.
اللغه: زجر در عرف اذيت و منع نمودن است.
هواء: ميل نفسانى.
ايتمار: قبول امر نمودن.
تزييل: جدائى نمودن و تميز دادن.
التركيب: عارفا و راجيا و واثقا حالست از جهت فاعل اقدم عطف ننمود زيرا كه در ميان آنها مغايرت نيست مثل مومنات قانتات و كان احق عبادك مى تواند عطف بود چنانچه احتمال استيناف هم دارد و احتمال حاليت على وجه ضعيف اگر چه انسب است به معنى.
شرح: پس امر فرمودى او را قبول امر تو ننمود، و بازداشتى او را پس قبول بازداشتن نكرد، و نهى فرمودى او را از معصيت خود پس مخالفت امر تو را به سوى نهى تو نه از باب دشمنى با تو و نه از باب تكبر بر تو بلكه باعث شد او
را ميل او به سوى چيزى كه جدا نمودى او را بر مخالفت دشمن تو و او پس اقدام نمود بر او در حالتى كه دانا بود به وعيد تو، اميد دارنده بود مر عفو تو، اعتمادكننده بود به تجاوز تو، و بود سزاوارترين بنده ى تو با منت گذاشتن تو بر او اينكه جاى نياورد.
ختام مسك: بدان كه انسانى كه مبغوضات خداى به جا آورد از جهت او حالاتى است يكدفعه فعل آن معصيت و ترك او در نظر آن على السويه هست بلكه قبح نظر آيد در نظر نهى آن چنين شخصى كافر و خدا را نشناخته است، يك دفعه تفاوت ندارد نزد او لكن قطع دارد بر ترتب عقاب و متحمل عقاب شود از بابت النار لا العاراين شخص كافر است دور نيست كه معامله كفار هم با او در آخرت به شود، يك دفعه مرتكب معصيت شود به اميد اينكه خواهند از او در گذشت اين قسم داخل در عصاه هست و خلود از جهت او نيست.
شرح: اين قسم نزد توام خوار و ذليل فروتنى كننده، زارى كننده ترسنده اعتراف كننده به عظيم از گناهان و بزرگى از خطايا كه كرده ام او را، پناه برنده ام به درگذشتن تو پناه برنده ام به رحمت تو، يقين دارنده ام به درستى كه شان چنان است كه پناه نمى دهد مرا از تو پناه دهنده ى مانع نمى شود مرا از تو مانعى.
...............................
